اتابک عنوان غلامانى بود که مربّى شاهزادگان سلجوقى بودند و به‌دليل لياقتى که نشان داده بودند داراى مقام شده و مسئوليت ادارهٔ قلمرو امارات شاهزاده‌ها با آنها بود. تدريجاً آنها در امارات مربوطه داراى نوعى حکومت موروثى شدند و در دوران ضعف دولت سلجوقى در نقاط مختلف اعلان استقلال کردند. مهم‌ترين اتابک‌نشين‌ها در ايران در آذربايجان و فارس و لرستان و يزد بود.
اتابکان آذربايجان (حدود ۵۳۱ تا ۶۲۶ هجرى قمرى)
مؤسس اين سلسله شمس‌الدين ايلدگز از ترکان قيچاق بود. او غلام‌سلطان مسعود سلجوقى بود که به حکومت فارس گماشته شد و تربيت ارسلان پسر طغرل سلجوقى به او واگذار شد. ايلدگز، ارسلان را به سلطنت رساند و مخالفان او را سرکوب کرد. او در جنگ با گرجيان قسمتى از اران (ناحيه‌اى در قفقاز) و آذربايجان را از آنها گرفت. او رى و اصفهان را نيز به قلمرو خود افزود. پس از وى محمدجهان‌پهلوان (۵۶۸ تا ۵۸۲)، قزل‌ارسلان (۵۸۲ تا ۵۸۷)، نصرت‌الدين ابوبکر (۵۸۷ تا ۶۰۷)، مظفرالدين ازبک (۶۰۷ تا ۶۲۲)، و اتابک خاموش قزل‌ارسلان دوّم (۶۲۴ تا ۶۲۶) به سلطنت رسيدند. اتابک خاموش به خدمت جلال‌الدين خوارزمشاه درآمد و با مرگ او اتابکان آذربايجان نيز به آخر رسيد. ظهير فاريابي، افضل‌الدين خاقاني، نظامى‌گنجوي، مجيرالدين بيلقانى گويندگان فارسى تحت حمايت اتابکان آذربايجان بودند.
اتابکان فارس/ سلغريان (۵۴۳ حدود ۶۸۶ هجرى قمرى)
اين سلسله نام خود را از سلغر جد خود گرفتند. آنها در ابتدا تابع سلاجقه و بعد تابع خوارزمشاهيان و در آخر تابع ايلخانان شدند. مؤسس اين سلسله سنقربن مودود (۵۴۳ تا ۵۵۸) است که چون بردار وى در جنگ با مسعود سلجوقى کشته شد و به کين‌خواهى وى قيام کرد و در ۵۴۳ لشکريان ملکشاه را شکست داد و شيراز را گرفت. از ميان اتابکان فارس سعد‌بن زنگى (۵۹۹ تا ۶۲۳) قلمرو خود را گسترش داد و کرمان را گرفت و به عراق تاخت. او در جنگ با سلطان محمد خوارزمشاه اسير شد و سلطان محمد بخشى از فارس را به او واگذاشت. پس از او پسر وى ابوبکر ابن‌سعد (۶۲۳ تا ۶۵۸) به سلطنت رسيد. سلطنت او مقارن با حملهٔ مغول بود و او با تدبير و سياست از درِ سازش با مغولان درآمد و جلو هجوم آنها به فارس را گرفت و براى فتح بغداد که منجر به انقراض عباسيان شد، لشکرى به کمک خان مغول فرستاد. او بزرگ‌ترين پادشاه اين سلسله بود و سعدى کتاب‌هاى بوستان و گلستان را به‌نام وى کرد. آخرين اتابک فارس، ابش‌خاتون بود که به ازدواج منگو تيمور از فرزندان هلاکو درآمد و با مرگ ابش‌خاتون فارس تحت حکومت مستقيم مغولان درآمد. شمس قيس رازى در دورهٔ آنها مى‌زيست.
اتابکان لرستان
لربزرگ / بنى‌فضلويه / هزاراسپيان (۵۵۰ تا ۸۲۷ هجرى قمرى)
در قسمت‌هاى شرقى و جنوبى لرستان حکومت مى‌کردند. ابوطاهر فضلويه (۵۵۰ تا ۶۰۰؟) مؤسس اين سلسله بود. امراء اين سلسله جمعاً ۱۷ نفر بودند و غالباً با خلفاى بغداد و اتابکان فارس و آل‌مظفر روابط و مناسبات داشتند. آخرين آنها غياث‌الدين کيکاووس به‌دست ابراهيم سلطان تيمورى شکست خورد و سلسلهٔ هزارسپيان منقرض شد. پايتخت آنها ايذج (مالمير) بود.
لرکوچک / خورشيديان / عباسيان (۵۸۰ تا ۱۰۰۶ هجرى قمرى)
در قسمت‌هاى شمالى و غربى لرستان حکومت مى‌کردند. پايتخت آنها خرم‌آباد بود. مؤسس اين سلسله شجاع‌الدين خورشيد لر (حدود ۵۸۰ تا ۶۲۱) بود. اين سلسله در مجموع ۲۴ پادشاه داشت که گاه مستقل و گاه نيمه‌مستقل بودند. آنها غالباً خراجگذار خلفاى عباسي، سپس ايلخانيان و عاقبت صفويه شدند. اتابکان يزد/ آل‌وزدان/ وردان‌زور (حدود ۵۳۶ تا ۷۱۸): رکن‌الدين سام پسر وردان زور مؤسس اين سلسله بود. پس از وى عزالدين لنگر برادر وى به‌جاى وى نشست و تا آخر فرزندان او اتابکى يزد را داشتند. آخرين اتابک يزد حاجى‌شاه ابن يوسف‌شاه بود که حکومت وى به‌دست مؤسس سلسلهٔ آل‌مظفر پايان يافت.