اِبْنِ صُقاعی، الموفق فضلالله بن ابی الفخر نصرانی، کاتب و مورخ دمشقی (ح 626 -726ق/1229-1326م). شهرت او را به صورت ابن سُقاعی نیز یاد کردهاند (ابن عماد، 6/75). ضبط درستتر شاید همان ابن صقاعی باشد که صفدی، بنابر گفتهٔ سوبله (ص 28 )، در وافی آورده است. این اختلاف احتمالاً ناشی از این است که مسیحیان صاد و سین مضموم را با یکدیگر اشتباه میکردند (همو، .(12 تاریخ تولد او را در مآخذ کهن نیاوردهاند، اما با توجه به سال درگذشت وی (726ق) و عمر 100 سالهای کهبهاو نسبتدادهاند (ابنعماد، همانجا)، میتوان تاریخ تولد او را به تقریب تعیین کرد. قدیمترین مؤلفی که در مورد احوال او سخن گفته، ابن شاکر کتبی (د 746ق/1361م) است که نوشتههایش را ابن قاضی شهبه نقل کرده است (سوبله، و این منقولات با نوشتهٔ ابن عماد (همانجا) در ترجمهٔ ابن صقاعی همخوانی دارد، اما در نسخهای خطی از عیون التواریخ ابن شاکر مضبوط در کتابخانهٔ سلیمانیهٔ استانبول شهرت وی به صورت ابنقضاعی آمده است (ص 382).آنچه از کتب تراجم و گفتههای خود ابن صقاعی در تالی (ص 21، 40، 53 -54، 80 -82، 134- 135، 140) برمیآید، این است که بخش فعّال زندگانی او در دستگاه دیوانی ممالیک بحری مصر (648 -792ق/ 1250-1390م) گذشته است. وی در قسمتهای مختلف این دستگاه، از جمله دیوان المرتجع (دایرهٔ شکایات)، دیوان المواریث و دیوان البر باشایستگی انجام وظیفه کرده، بعدها به دمشق منتقل شد و سرانجام در باغ خود در اَرزه واقع در غوطهٔ دمشق درگذشت و در گورستان مسیحیان دفن شد (ابن عماد، همانجا؛ 2 EI). ابن صقاعی در دین خود آگاهی عمیقی داشت و در انجیلهای چهارگانه به بررسی تطبیقی پرداخت. به گفتهٔ خودش، تورات و انجیل و مزامیر را از بر داشت (ابن عماد، همانجا). عصر او با همهٔ گذشتی که در جامعهٔ اسلامی نسبت به اقلیتها مرسوم بود، به علت حملات صلیبیان از غرب و هجوم مغولان از شرق و احتمال همدستی مسیحیان کشورهای اسلامی با این متجاوزان، یک دورهٔ بدگمانی و پر تشویش بود. سیاست فرصتطلبانهٔ ممالیک هم افکار عمومی مسلمانان را علیه ذمّیان برمیانگیخت تا خود هدف اتهام قرار نگیرند (سوبله، .(15-16 در چنین موقعیتی ابن صقاعی توانست چنان با هوشیاری و اعتدال و احتیاط سرکند که مورد اعتماد اطرافیان مسلمانش باشد و عقیدهٔ دینی خود را نیز از دست ندهد (همو، .(28 او با ادیبان و مورخان زمان خود در دمشق معاشرت داشت و در محافل آنان چیزهای بسیار که فرهنگ مشترکزمان شمردهمیشد، میآموخت. همینامر موجب همانندیهایی در سبک و موضوع نوشتههای او با آثار معاصرانش چون جزری، یونینی و ذهبی شده است (همو، .(12 آثار منسوب به ابن صقاعی متعدد و اکثر آنها در زمینهٔ تاریخ است. ابن عماد (همانجا) آثار زیر را از او یاد کرده است: 1. گردآوری انجیلهای چهارگانهٔ مَتّی و مَرْقُس و لوُقا و یَوحنّا در یک کتاب به زبانهای عبری، سریانی و قطبی و رومی و برابر نهادن فصلهای مربوط به آنها و یادآوری موارد اختلاف حواریان با توضیح عبارات آنان. این اثر همان نسخهٔ خطی است که در مجموعهٔ اسباث1 معرفی شده است (سوبله، 13 )؛ 2. رونویسی تاریخ عمومی المکین بن العمید نصرانی (د 672ق/ 1273م) و نوشتن ذیلی بر آن مشتمل بر حوادث سالهای 658 -720ق/ 1260-1320م؛ 3. تلخیص تاریخ ابن خلکان؛ 4. ذیلی بر تاریخ ابن خلکان، که نسخهای از آن در میان کتابهای ابن فَهْد بوده است (سخاوی، 315)؛ وفیات المُطربین. ظاهراً ابن صقاعی نوشتههای دیگری جز اینها نیز داشته است (ابن عماد، همانجا). اثر مهم او که به زمان ما رسیده همان ذیل بر وفیات الاعیان است که مورخان قدیم نیز آن را یاد کردهاند (ابن حجر، 4/273؛ سخاوی، همانجا). این کتاب از مشهورترین ذیول وفیات و نام آن تالی وفیات الاعیان و در احوال در گذشتگان مصر و شام از 657 تا 725ق است (سوبله، 11 ؛ زیدان، 3/173). به گفتهٔ ابن حجر (همانجا) این کتاب در مجلدات متعدد بوده است. این مطلب در برخی نوشتههای معاصر نیز تکرار شده است (کحاله، 7/76؛ منجد، 134). دست نوشتهای از این اثر که با زمان حیات مؤلف فاصلهٔ اندکی دارد و مدتها تنها نسخهٔ شناخته شده به شمار میرفت، در کتابخانهٔ ملی پاریس نگهداری میشود I/400) .(GAL, اخیراً نسخهٔ دیگری از آن در دمشق در دو مجلد به دست آمده است (منجد، 135). نسخهٔ پاریس در 733ق/1333م در دمشق به دست محمد بن محمد بن یونس نوشته شده است. ژاکلین سوبله این اثر را از روی همین نسخهٔ چاپ و به فرانسوی ترجمه و جزو انتشارات مؤسسهٔ فرانسوی دمشق در 1974م منتشر کرده است. نسخهٔ مذکور دارای دو قسمت است که مشخصات کتابت در پایان هر قسمت آمده است (ص 179 متن چاپ شده). نخستین قسمت تا برگ 82 حاوی تراجم کسانی است که از 658 تا 717ق درگذشتهاند (جمعاً 300 ترجمه). بخش دوم تا برگ 99، مشتمل بر در گذشتگان بین 717 تا 727ق/1317-1327م (53 ترجمه) و نیز یک فهرست است. میان دو قسمت از لحاظ تفصیل و اجمال تراجم، شیوهٔ بیان و تعبیرات و ترتیب نامها و مقدار توجه به تراجم اقلیتها تفاوتهایی مشهود است. ناشِر نسخه احتمال داده است که قسمت دوم را کاتب از روی یادداشتهای مؤلف تدوین کرده است (همو، .(29-30 این نسخه زمانی متعلق به کتابخانهٔ خلیل بن ایبک صفدی مؤلف الوافی بالوفیات - یکی از مهمترین تکملههای وفیات الاعیان - بوده و صفدی حاشیههایی نیز بر قسمت اول آن نوشته است (همانجا). در اهمیت این اثر همین بس که گفته شود که این کتاب از مآخذ صفدی در تألیف اعیان العصر بوده است. ابن صقاعی تنها مؤلف غیر مسلمان آن عصر بود که اقدام به زندگینامه نویسی در مورد رجال همزمان خود کرد، چه زندگی نامه نویسی و علمالرجال از شاخههای علم حدیث به شمار میرفت و شرح حال غالب صاحبان ترجمه در این نوشتهها به علت آگاهیشان بر معارف اسلامی مطرح میشد (همانجا). از این اثر ابن صقاعی اطلاعات مهمی در مورد نخستین ممالیک مصر و دستگاه اداری آنان به دست میآید. مؤلف به علت موقعیت خود در آن سازمان از زیر و بم امور و رازهای پشت پردهٔ بسیاری آگاه بوده و بعضی رسواییهای اداری - مالی آن زمان را یاد کرده است (ص 61 -62) که مؤلفان مسلمان آن عصر از ذکر آنها چشم پوشیدهاند. او هر چند از انتقاد مستقیم بلند پایگان حکومت ممالیک خودداری میکند، اما غیر مستقیم رفتارشان را مورد نکوهش قرار میدهد. نسبت به کسی تملق نمیگوید، از ستمی که بر مسیحیان و مسلمانان هر دو وارد میشده، سخن گفته، محیط کار و زندگی و احوال مأموران عالی رتبه و متوسط مصر آن زمان را به صورتی زنده مجسم میکند (سوبله، 18-20 16, .(12-13, سوبله ناشر فرانسوی تالی با توجه دقیق به تعبیرات اخلاقی و اصطلاحات به کار رفته در این کتاب، شخصیت ابن صقاعی را بررسی کرده، مجموعاً او را یک مسیحی میانهرو، محتاط و پای بند به ارزشهای اخلاقی و انسانی یاقته و شاهد خوبی برای زمانهٔ وی دانسته است (همو، .(28