اِبْنِ سید، ابوالقاسم احمد بن اَبان بن سید، معروف به صاحب شرطه (د 382ق/992م)، ادیب و لغوی اواخر عصر امویان اندلس. از تاریخ و محل تولد و جزئیات زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست، تنها میدانیم که ایام خلافت حَکَمالمستنصر (350-366ق/961-977م) را دریافته و در قرطبه میزیسته (حمیدی، 2/641؛ ابن بشکوال، 1/8) و نزد استادانی چون ابوعلی قالی (ه م) و سعید بن جابر اشبیلی به فراگیری ادب و لغت پرداخته (حمیدی، 1/253؛ ضبی، 159؛ ابن بشکوال، همانجا؛ قفطی، 1/30-31) و شاگردانی همچون ابوالقاسم بن افلیلی (نک: ه د، ابن افلیلی) و ابوعمر بن خیرون تربیت کرده است (ضبی، ابن بشکوال، همانجاها). ابن خیر (ه م) نام بسیاری از کتابهایی را که ابن سید نزد استادان خود به ویژه ابوعلی قالی فراگرفته و به شاگردان خویش آموخته، ضبط کرده است (ص 220- 221، 327- 392؛ قس: مطلق، 108-109). ابن سید ظاهراً گذشته از مقام علمی و ادبی فعالیت سیاسی نیز داشته است، چه میدانیم که وی گذشته از مقام کتابت (ابن حیان، 150)، در قرطبه ریاست شرطه را هم برعهده داشته است (ابن خیر، 221؛ ابن بشکوال، همانجا)؛ گرچه تاریخ و چگونگی دستیابی وی به این منصبها دانسته نیست، بیشک شهرت او به «صاحب شرطه» نیز از همینجاست (یاقوت، 2/203؛ قفطی، 1/30؛ مقری، 3/381). ابن سید در تألیف دستی چابک و قلمی روان داشت (قفطی، 1/31؛ صفدی، 6/198؛ سیوطی، 1/291). مهمترین اثر وی کتابی است در لغت با عنوان العالَم یا السماء و العالم که گویند در حدود 100 مجلد بوده و مباحث آن با «فلک» آغاز میشده و به «ذره» پایان مییافته است (حمیدی، 2/641؛ قفطی، همانجا؛ یمانی، 21؛ فیروزآبادی، 13). بخش عمدهٔ این کتاب که مطالب آن ظاهراً متأثر از آراء لغویان بزرگ و خود احتمالاً مورد استفادهٔ ابن سیده (ه م) بوده است، از میان رفته و اکنون تنها نسخهای از مجلد سوم آن به شمارهٔ 2646/40 در کتابخانهٔ قرویین فاس موجود است VII/255-256) .(GAS, چهار اثر دیگر نیز به وی منسوب است که هیچیک از آنها امروزه در دست نیست: 1. کتاب العالم و المتعلم؛ 2. شرح کتاب الاخفش؛ 3. شرح کتاب الکسائی؛ 4. شرح کتاب سیبویه (حمیدی، قفطی، همانجاها؛ حاجی خلیفه، 2/1427). در منابع از شخصی به نام ابوعبدالله محمد بن ابان بن سید نیز یاد شده که ظاهراً مراد ابن سید بوده است. وی که ادیب، لغوی و مورخ بوده، نزد ابوعلی قالی علم آموخته و آثاری نیز تألیف کرده است. بغدادی ( ایضاح، 1/527؛ هدیه، 2/44) و کحاله (8/190) شرحی بر دیوان متنبی به وی نسبت دادهاند. او نیز، به روایت منابع، از مقربان بارگاه حکم المستنصر و صاحب منصب شرطه بوده و در 354ق/965م درگذشته است (ابن فرضی، 2/69؛ یاقوت، 17/117؛ یمانی، همانجا؛ فیروزآبادی، 199-200؛ سیوطی، 1/7). با اینهمه، بعید نیست که منابع در شرح حال این دو دچار خلط و اشتباه شده باشند. به هر حال ابن سید از بزرگترین لغویان قرطبه در روزگار خود به شمار میرود (مطلق، 89).