اِبْنِ سوده، عنوان افراد خاندانی از عالمان و قاضیان مالکی در مراکش، از اوایل سدهٔ 11 هجری تا زمان کنونی. جدّ این خاندان محمد ابن محمد بن علی بن سوده در 754ق از غرناطهٔ اندلس به فاس هجرت کرده است (مراکشی، 2/269). از اولین افراد مشهور این خاندان میتوان از ابوالقاسم بن قاسم (د 1004ق/1596م) نام برد (نک: حجوی، 2/272) که از رضوان جنوی و قاضی حمیدی علم آموخته و عدهای چون احمد بن یوسف فاسی از وی بهره بردهاند (نک: مخلوف، 294). برخی از مشاهیر این خاندان عبارتند از: 1. ابوعبدالله محمد بن طالب بن علی تاودی (د 29 ذیحجهٔ 1209ق/17 ژوئیهٔ 1795م)، عالم جامع الاطراف مالکی و مشهورترین فرد خاندان. او در فاس به دنیا آمد. تولد او را به اختلاف در 1111 یا 1128ق نوشتهاند (مخلوف، 373؛ جبرتی، 2/149). موطأ را نزد ابوعبدالله محمدبن عبدالسلامناصری و شهابالدین احمدبنعبدالعزیز سجلماسی خواند. همچنین از ابوعبدالله محمد بن قاسم جسوس، ابوالبقاء یعیش بن زغاوی، ابوالعباس احمد بن احمد شدادی، شهابالدین احمد بن مبارک و دیگران بهره برد (جبرتی، 2/149-150) و به مقام شیخ الشیوخی نایل آمد و بر مسند تدریس و افتاء تکیه زد (حجوی، 2/294). پرووانسال (ص 238) او را یکی از نوابغ مغرب خوانده است. در 1181ق در مسیر حج عالمان مصری از او حدیث شنیدند (جبرتی، 2/150). نیز در همانجا بود که زبیدی صاحب تاج العروس از وی بهرهٔ علمی برد (زبیدی، ذیل ماده سود). او در مکه و مدینه چندی به تدریس پرداخت (گنون، 1/303) و از مشایخ حرمین اجازه دریافت کرد و به آنان اجازه داد (جبرتی، 2/150-151). پس از بازگفت به مغرب، سلطان محمد در 1203ق او را به منصب قضا خواند که با ناخشنودی پذیرفت. با مرگ سلطان محمد و بروز اختلاف میان فرزندانش در باب جانشینی پدر، از ابن سوده خواسته شد تا در این امر حکمیت کند و او مولی سلیمان را برگزید و با او به شرط رفتار براساس موازین شرعی و سنت نبوی بیعت کرد (همو، 2/151-152). آثار: ابوعبدالله محمد دارای تألیفات زیادی است که مهمترین آنها از این قرار است: الف - چاپی: 1. حاشیهٔ علی الجامع الصحیح للا´مام البخاری یا زادالمجد الساری لمطالع البخاری در 4 مجلد (فاس، 1328-1330ق)؛ 2. اسئلهٔ و اجوبهٔ (فاس، 1301ق)؛ 3. شرح الاربعین النوویهٔ که در فاس چاپ شده است؛ 4. حلی المعاصم، که شرحی است بر تحفهٔ محمد ابن عاصم در فقه مالکی و در 3 مجلد در فاس، بین سالهای 1308- 1310ق به چاپ رسیده است؛ 5. شرح لامیهٔ الزقاق، در علم قضا که در فاس چاپ شده است؛ 6. شرح مختصر خلیل که در فاس به چاپ رسیده است؛ 7. الفهرسهٔ الصغری، دربارهٔ برخی از مشایخ و متن اجازاتی که به مؤلف داده شده است و به گفتهٔ زرکلی (6/171) به چاپ رسیده است. ب - خطی: 1. تحفهٔ الاخوان بفوات التنیا بطول الزمان (علوش، 2(1)/263)؛ 2. تقیید علیالجامعالمنسوب لخلیل (همو، 2(1)/268)؛ 3. تقیید فی بیع العقار (حجی، 130)؛ 4. ثبت بمن لقیهم التاودی من صالحی المغرب (وکیل، 2(4)/136)؛ 5. مناسک الحج (حجی، 205-206). 2. ابوالعباس احمد بن محمد بن طالب تاودی (1153- 1235ق/ 1740-1820م)، تحصیلات خود را نزد پدر آغاز کرد و از استادان دیگری چون ابوعبدالله محمد بن حسن جنوی و ابوعبدالله محمد بن حسن بنانی نیز بهره برد. در 1181ق که پدرش به حج رفت او را به جای خویش بر کرسی تدریس نشاند (مراکشی، 2/207). از جانب سلطان مراکش مدتی جمیع امور قضایی مغرب بدو سپرده شد و در حکم قاضیالقضاهٔ مغرب بود (حجوی، 2/297). سه فرزند وی ابوالفضل عباس بن احمد (د 1241ق)، ابوعبدالله محمد طالب بن احمد (د 1252ق) و محمد عبدالواحد بن احمد (د 1253ق) از عالمان عصر خویش بودند (نک: کتانی، 2/920؛ مخلوف، 396). 3. ابوعیسی مهدی بن طالب (1220-1294ق/1805- 1877م)، نزد مشایخی چون یازمی، بدرالدین حمومی و عبدالقادر کوهن به تحصیل پرداخت (مخلوف، 403). سپس قاضی مکناسه و زرهون گردید (سلاوی، 9/71؛ زرکلی، 7/313). در 1269ق به قصد حج راهی مشرق شد (ابن سوده، 393؛ قس: سلاوی، همانجا). از جمله شاگردان و راویان وی عبدالکبیر کتانی و ابوعبدالله محمد مدنی (کتانی، 2/743، 1053-1054) و جعفر کتانی (مخلوف، همانجا) قابل ذکرند. از آثار او حاشیهای بر شرح السُّلمّ فی المنطق است که به گفتهٔ زرکلی (7/114) در دو جزء به چاپ رسیده است. وی همچنین رسالهای در تنظیم لشکر دارد که آن را به درخواست ملک محمد رابع نوشته و نسخهای از آن در کتابخانهٔ احمدیهٔ فاس موجود است (نک: زرکلی، همانجا؛ برای دیگر آثار او نک: ابن سوده، 364، 393؛ مخلوف، 403). 4. ابوالعباس احمد بن طالب (1241-1321ق/1826-1903م)، تحصیلات خود را نزد محمد بن عبدالرحمان حجرتی و محمد بن عبدالقادر کردودی آغاز کرد (مراکشی، 2/269؛ کتانی، 1/484، 2/1042). سپس در 1268ق برای ادامهٔ تحصیل به تونس رفت و از علمای آن دیار چون محمد بن احمد نیفر، سالم بن حاجب و محمد بیرم بهره برد و از آنان اجازه دریافت کرد (مخلوف، 430؛ مراکشی، 2/270). سال بعد به حج رفت و در حرمین از محمد بن علی سنوسی و دیگران استفاده برد (همانجا). آنگاه امامت و خطابت مسجد مولانا ادریس را برعهده گرفت. در 1285ق قاضی ازمور شد و سپس در 1292ق در طنجه منصب قضا یافت و در 1294ق بعد از مرگ برادرش ابوعیسی مهدی به جای او قاضی مکناسه گردید (مراکشی، 2/270). از اقدامات وی تأسیس خزانهٔ احمدیه در مراکش است که به نام احمدیه خوانده میشود (ابن سوده، 23). از آثار وی این کتابها را میتوان نام برد: 1. تحریر المقال، دربارهٔ بسمله که به گفتهٔ زرکلی (1/139) به چاپ رسیده است؛ 2. ختمات لصحیح البخاری که به گفتهٔ همو (همانجا) بخشی از آن به چاپ رسیده است؛ 3. رفع اللبس و الشبهات عن ثبوت الشرف من قبل الامهات که در قاهره (1321ق) چاپ شده است. 5. ابوعبدالله محمد عابد بن احمد بن طالب (1272-1359ق/ 1855-1940م). او بیش از 50 سال خطیب مسجد مولی ادریس بود (زرکلی، 6/180). از آثار او سنان القلم لتنبیه ودیع کرم، چاپ سنگی در فاس (1325ق/ 1907م) و مسامرهٔ الاعلام و تنبیه العوام بکراهیهٔ القیام لمولد خیرالانام را که به گفتهٔ زرکلی (6/180) به چاپ رسیده، میتوان نام برد.