اِبْنِ رَجَب، ابوالفرج عبدالرحمان بن احمد بن عبدالرحمان سلامی، ملقب به زینالدینوجمالالدین(736- 795ق/1336-1393م)، فقیه، محدث، مقری و واعظ حنبلی. وی به ابن نقیب نیز ملقب بوده است (حاجی خلیفه، 1/559). رجب نام دوم جد او عبدالرحمان است (ابن حجر، الدرر، 3/151). تاریخ ولادت او را ابن حجر در الدرر (3/108) در 706ق و در بغداد ضبط کرده، ولی در انباء الغمر (6/175) با حروف 736 آورده است. با توجه به اینکه ابن رجب به یاد داشته که در 3 تا 5 سالگی در محضر جدش قرائت حدیث میشد (لائوست، 16، به نقل از طبقات (علیمی) و با توجه به وفات جدش در 742ق میتوان گفت که تاریخ 736ق صحیح است. ابن رجب در 744ق/1343م به همراه پدرش به دمشق رفت (ابن عماد، 6/339) و در آنجا و نیز در حجاز و قدس به فراگرفتن حدیث پرداخت (ابن حجر، انباء الغمر، 1/37). وی در دمشق از محمد بن اسماعیل بن ابراهیم خبّاز و ابراهیم بن داوود عطار و دیگران، در مصر از ابوالفتح میدومی و ابی الحرم القلانسی و دیگران (همو، الدرر، 3/108- 109؛ همو، انباء الغمر، 3/175) و در مکه از فخرالدین عثمان ابن یوسف استماع حدیث کرد (نعیمی، 2/76) و از دو شیخ معروف به ابن نقیب و نووی به کسب اجازه در نقل حدیث نایل آمد (ابن عماد، همانجا؛ برای اطلاع بیشتر در مورد این دو شیخ نک: ابوغدهٔ 151- 153)، سپس حدود یک سال به ملازمت مجالس ابن قیم جوزیه پرداخت تا اینکه ابن قیم درگذشت (ابن رجب، 2/448). گروه بسیاری از جمله زینالدین سلیمان بن داوود بن عبدالله موصلی دمشقی (کتانی، 2/62) از او بهره برده و غالب حنبلیان دمشق از مکتب و درس او استفاده کردهاند (ابن حجر، انباء الغمر 3/176). ابن رجب در فنون حدیث از جهت علم به اسناد و فهم علل و اطلاع بر معانی به پایهای رسید که او را آگاهترین فرد زمان خود به فهم علل احادیث شمردهاند (همانجا). همچنین از تألیف کتاب القواعد که از عجایب روزگار شمرده شده (حاجی خلیفه، 1/1359) میتوان به مهارت او در جمع بین حدیث و فقه پی برد. او مردی عابد و زاهد و گوشهنشین بود و با کسی مرواده نداشت و با صاحبان قدرت رفت و آمد نمیکرد. در مدرسهٔ سکریّه در محلهٔ کاسه فروشان (القصّاعین) اقامت داشت (ابن عماد، همانجا) و گویا ناظر همین مدرسه بود (ظاهریه، 134، به نقل از ابن شجره). وی در تربت عزیهٔ (تربت عزیهٔ همان مقبرهٔ عزالدین ابویعلی در صالحیهٔ دمشق است) نیز تدریس میکرد (نعیمی، 2/76، 260). ابن رجب مدتی مطابق مکتب ابن تیمیه فتوی میداد و همین امر سبب شد که بر او خرده بگیرند و به مقابله و مخالفت با او برخیزند. از این رو فتوی دادن را ترک گفت (ابن حجر، انباء الغمر، همانجا). در آشوبی، شرح او بر جامع ترمذی سوخته شد (حاجی خلیفه، 1/559) و سرانجام در باغ استیجاری خود در حمیریه درگذشت و در گورستان باب الصغیر در کنار قبر ابوالفرج شیرازی (د 486ق) به خاک سپرده شد (نعیمی، 2/77؛ ابن عماد، 6/340). آثار: الف - چاپی: 1. اختیار الاولی فی شرح حدیث اختصام الملا´ الاعلی، بیروت، 1987م؛ 2. الاستخراج لاحکام الخراج، مصر، 1352ق، بیروت، 1405ق/1985م؛ 3. اهوال یوم القیامهٔ، قاهره، 1378ق؛ 4. بُغیهٔ الانسان فی وظائف رمضان، دمشق، 1963م؛ 5. التخویف من النّار و التعریف بحال دارالبوار که صفهٔ النار و التحذیر من دارالبوار هم نامیده شده است، مکه، 1357ق؛ 6. جامع العلوم و الحکم فی شرح خمسین حدیثاً من جوامع الکلم، هند، 1897م، قاهره، 1322ق؛ 7. الخشوع فی الصلاهٔ، مصر، 1341ق؛ 8. الذیل علی طبقات الحنابلهٔ، که علاوه بر سیر تاریخی مذهب حنبلی در طول تقریباً 3 سده و فعالیتهای اجتماعی و سیاسی و ادبی حنبلیان، احادیث و مسائل فقهی فراوانی را نیز در بر دارد. مجلد اول آن در دمشق (1951م) و تمامی آن در 2 مجلد در قاهره (1952-1953م) به چاپ رسیده است؛ 9. شرح علل ترمذی، بغداد، 1396ق/1976م، دمشق، 1978م در 2 مجلد، بیروت، 1405ق/1985م، که شرحی بر العلل الصغیر ترمذی ملحق به سنن اوست؛ 10. الفرق بین النصیحهٔ و التعبیر، قاهره، 1399ق، بیروت، 1405ق؛ 11. فضل علم السلف علی الخلف، قاهره، 1343، 1347ق. شاید این همان کتاب العلم النافع باشد؛ 12. القواعد، در فقه شامل عبادات و معاملات، قاهره، 1352ق/1933م و 1392ق/1972م؛ 13. لطائف المعارف فیما لمواسم العام فی الوظائف، به روش موعظه و مشتمل بر فواید و قواعد فقهی، قاهره، 1343ق/1924م؛ 14. مختصر شعب الایمان بیهقی، مصر، 1355ق؛ 15. نور الاقتباس فی مشکاهٔ وصیهٔ النبی(ص) لابن عباس، مصر، 1365. ب - خطی: 1. اختیار الابرار، برلین ( آلوارت، شم 9690 )؛ 2. استنشاق نسیم الانس من نفحات ریاض القدس در تصوف، اوقاف بغداد (اطلس، 262، 285)؛ 3. اهوال القبور و احوال اهلها الی النشور، که احتمال دارد همان کتاب اهوال یوم القیامهٔ باشد. کتابخانهٔ مرعشی (مرعشی، 9/126)؛ دارالکتب (سید، 1/87)؛ توپکاپی ، TS) شم 5250 )؛ برلین ( آلوارت، شم 2661 )؛ چستربیتی ( آربری، شم 4115 )؛ مسکو (خالدوف، شم 1782 )؛ 4. کتاب التوحید، گوتا (پرچ، شم 701 )؛ 5. الذُلّ و الانکسار للعزیز الجبّار، چستربیتی ( آربری، شم 5004 - (4 )3292 )؛ 6. رسالهٔ فی الحدیث، اوقاف بغداد (طلس، 299)؛ 7. رسالهٔ فی سورهٔ الاخلاص، کتابخانهٔ حسن انکرلی (جبوری، 198)؛ 8. شرح بعض احادیث مسند احمد، اوقاف بغداد (طلس، 267)؛ 9. شرح بخشی از صحیح بخاری، به نام فتح الباری که تا «کتاب الجنائز» رسیده (حاجی خلیفه، 1/550)، ولی نسخهٔ موجود از کتاب «مواقیت الصلاهٔ» تا «کتاب الکسوف» است (تیموریه، 2/150)؛ 10. فضائل الشام، اسکندریه II/130) )؛ GAL, 11. نزههٔ الاسماع فی مسألهٔ السماع در تحریم غنا و استعمال آلات لهو، دارالکتب مصر (سید، 3/48)، چستربیتی ( آربری، شم .(4242