اِبْنِ دَیْری، سعدالدین محمد بن عبدالله بن سعد بن ابی بکر(768- 867ق/1367-1463م)، فقیه، اصولی، نحوی، لغوی و تاریخ نویس. ابن تغری بردی او را شیخ الشیوخ و نامآورترین فقیه شرق و غرب در روزگار خویش خوانده است (15/230، 455). عنوان دیری به جهت انتساب او به زادگاهش، قریهٔ دیر، واقع در مردا از جبل نابلس یا به دلیل انتساب به دیر واقع در مرداویین بیتالمقدس است (سخاوی، الضوء، 3/249؛ همو، الذیل، 127). روزگار کودکی ابن دیری در بیتالمقدس سپری شد. وی با هوشی سرشار و حافظهٔ بسیار قوی، در همان کودکی قرآن و سپس کتابهای دیگری از جمله کنز و بخشی از منظومه و تمام مختصر ابن حاجب و مشارق عیاض را حفظ کرد. به قول سخاوی وی بیشترین بخش کتاب اخیر را در 12 روز به یاد سپرد ( الضوء، همانجا). وی ابتدا نزد پدر خود فقه و معانی و بیان آموخت. سپس از کمال شریحی (سریحی) فقه و نحو، از خیرالدین معانی و بیان، از شمس بن خطیب شافعی اصول فقه و نحو و از محب فاسی نحو آموخت (همانجا). سرانجام در علم فقه و آگاهی از مدارک و اسناد دینی و خبرت و بصیرت در علم خلاف، بلندآوازه شد. در 797ق/1395م زیارت حج به جای آورد و در همین سفر با شمس قونوی صاحب دُرَر البحار و حافظ الدین بزازی مؤلف جامع الفتاوی، دیدار کرد (همان، 3/250). ابن دیری بعدها چندین بار به حج رفت و به دمشق و قاهره سفر کرد و سرانجام در قاهره متوطن گردید و به جای پدر به سرپرستی مدرسهٔ مؤیدیه گماشته شد و در مدرسهٔ ابن ابی الفرج و جامع الماردانی به تدریس پرداخت. پس از عزل بدرالدین محمود عینی، قاضی القضاهٔ، در زمان الملک العزیز یوسف بن الاشرف بن برسبای و به وساطت ملک ظاهر چقماق، بر مسند قضای مصر نشست (مجیرالدین حنبلی، 227). این مقام نخست به ابن الهمام و امین آقسرایی پیشنهاد شد، لکن اینان با وجود ابن دیری، آن را نپذیرفتند (شوکانی، 1/264) وی این مقام را 25 سال و تا 6 ماه پیش از مرگش - که به سبب ضعف پیری از آن کناره گرفت - در اختیار داشت. بعد از استعفای ابن دیری، قاضی محبالدین ابن شحنه، قاضی القضاهٔ حنفی به جای او نشست و برادر ابن دیری کاتب السّر شد (ابن تغری بردی، 16/271). وی به جهت فضل و دانش چنان شهرت یافته بود که وقتی رسولِ اَلظاهر، چقماق پیش شاهرخ پسر تیمور رسید، شاهرخ از حال ابن دیری جویا شد و از شنیدن خبر سلامت وی شادمان گردید (سخاوی، الضوء، 3/251). وی به علت تقوی و صلاح نیز چنان مورد اقبال عامه بود که مردم هنگام خشکسالی، به وی التماس میکردند که دعا کند، باشد که به برکت دعای وی خداوند برای آنها باران بفرستد. ابن دیری سرانجام پس از 99 سال زندگی درگذشت (نک: سیوطی، 115) و جنازهٔ وی به مؤیدیه حمل و در مقبرهٔ الظاهر خُشقدم به خاک سپرده شد (سخاوی، همان، 3/253). آثار: از ابن دیری آثاری چند به جای مانده است که برخی از آنها عبارتند از: السهام المارقهٔ فی حدالزنادقهٔ (سخاوی، الذیل، 133). نام این کتاب در برخی مآخذ السهام المارقهٔ فی کبد الزنادقهٔ آمده است )؛ GAL,S,II/144) فتوی فی الحبس بالتهمهٔ (سخاوی، همانجا)؛ تکملهٔ شرح الهدایهٔ سروجی. این اثر که نیمه تمام مانده در 6 مجلد است و از باب «اَیمان» آغاز و به باب «مرتد» میانجامد؛ همچنین از وی منظومهٔ بلندی به جا مانده که به نعمانیه شهرت دارد (سخاوی، الذیل، 133-134)؛ حاجی خلیفه جزو آثار ابن دیری از رسالهای با نام رسالهٔ فی نوم الملائکهٔ و عدمه نام میبرد (1/896). نام این رساله را شوکانی (ص 264) رسالهٔ فی نوم الملائکهٔ هل هوکائن ام لا و سخاوی هل تنام الملائکهٔ ام لا ذکر کردهاند ( الذیل، 133)؛ همچنین از رسالهای از او به نام الکواکب النیّرات فی وصول ثواب الطاعات الی الاموات نام برده شده (سخاوی، همانجا؛ حاجی خلیفه، 2/1522)؛ کحاله نیز از رسالهای از او به نام شرح المسایرهٔ فی العقائد المنجیهٔ فی الا¸خرهٔ اسم میبرد (ص 213). اصل کتاب المسایرهٔ... تألیف کمالالدین محمد بن همامالدین عبدالواحد مشهور به ابن همام متوفی در 861ق/1457م است (حاجی خلیفه، 2/1666).