اِبْنِ دایه، شهرت دو تن از دیوانسالاران و دانشمندان برجستهٔ شیعی مذهب دربار عباسیان و سپس طولونیان مصر، در سدههای 3 و 4ق/9 و 10م. 1. ابوالحسن، یا ابویعقوب یوسف بن ابراهیم بن دایهٔ بغدادی مصری (د 265ق/879م)، معروف به کاتب و حاسب (مسعودی، 6/262، 426؛ یاقوت، 5/155؛ ابن ابی اصیبعه، 2/49) نویسنده و ادیب. وی در بغداد دیده به جهان گشود. ابوالحسن در منابع کهن تاریخ تولد او ذکر نشده، ولی سزگین سال تولد او را 180ق/796م ذکر کرده است .(GAS,I/373) مادر او دایهٔ خلیفه، ابواسحاق ابراهیم بن مهدی (خلافت: 201-203ق/817- 819م) بود و به همین سبب او و فرزندش ابوجعفر احمد را «ابن دایه» خواندهاند. بنابر این یوسف و ابراهیم بن مهدی برادر رضاعی بودند (یاقوت، 5/154، 159؛ قس: مسعودی، 2/305 که شاید به همین سبب او را یوسف بن ابراهیم بن مهدی خوانده است). یوسف از ندیمان ابراهیم بن مهدی و ظاهراً از کارمندان دیوانی او بود (ابوالفرج، 1/268، 16/6؛ مسعودی، 6/262؛ 2 EI). از این رو با دانشمندان و پزشکان مشهور چون جبرائیل بن بختیشوع و احمد بن هارون شرابی رابطه داشت (یاقوت، همانجا؛ ابن ابی اصیبعه، 2/57). بعد از مرگ ابراهیم بن مهدی، یوسف در 225ق/840م بغداد را به قصد دمشق ترک گفت (یاقوت، همانجا) و در آنجا ظاهراً با عیسی بن حکم پزشک رابطه یافت (ابن قفطی، 249)، اما در دمشق نماند و راهی مصر شد و در قاهره اقامت گزید (سوتر، .(42 آنگاه به دربار احمد بن طولون (حک 254-270ق/868 -884م) پیوست و در آنجا ضمن دبیری، وظیفهٔ ادارهٔ امور مالی را بر عهده گرفت ، GAS) همانجا) چون یوسف با دولت عباسی و ابن مدیر، رئیس دیوان خراج و رقیب پیشین ابن طولون (ابن اثیر، 7/187) ارتباط داشت ( 2 EI). احمد بن طولون در حق وی بدگمان شد و او را به زندان افکند، ولی اندکی بعد با شفاعت عدهٔ زیادی از دوستانش از زندان رهایی یافت (یاقوت، 5/155- 159). یوسف بن ابراهیم را که گاه با عنوان حاسب (حسابگر) از او یاد میکنند، او را از شاگردان اسماعیل بن ابوسهل بن نوبخت (از شیوخ امامیه) شمردهاند (قس: یاقوت، 5/155) و چون علاوه بر این، دو فرزند وی، قاسم و احمد نیز شیعه بودهاند، شیعی بودن یوسف را نیز محتمل دانستهاند (امین، 10/316). داستانی که یاقوت دربارهٔ یاری ابن دایه به یکی از بزرگان طالبیان مصر ذکر کرده (5/185، 159)، نیز مؤید این معنی است. یوسف بن ابراهیم سرانجام در مصر درگذشت به نظر میرسد که ابن طولون همواره به او بدگمان بوده است. زیرا پس از مرگ او، دو پسرش احمد و قاسم را با کتاب و نوشتههای او توقیف کرد تا مگر سندی دال بر جاسوسی آنها بیابد، اما چون چیزی نیافت آزادشان کرد (یاقوت، 5/158). آثار: آثاری به ابن دایه نسبت داده شده که تاکنون چیزی از آنها به دست نیامده است. این آثار عبارتند از: 1. اخبار ابراهیم بن مهدی که مسعودی (7/68) به ویژه بر بخشی از آن که مربوط به روزگار عزل و اختفای ابراهیم است، تأکید کرده و چنین مینماید که آن کتاب در دسترس او بوده است و ابوالفرج اصفهانی در اغانی (مثلاً 1/253، 268، 16/6، 249) نیز ظاهراً بیشتر اطلاعات خود را دربارهٔ ابراهیم بن مهدی از این کتاب برگرفته است. 2. اخبار ابی نواس و المختار من شعره. ابن ندیم این کتاب را به یوسف بن دایه نسبت داده است (1/182: قس: واصف، 8). 3. اخبار الطب یا اخبار الاطباء یا اخبار المتطببین مع الملوک، کتابی در تاریخ پزشکان و دستورات طبی آنها به سلاطین دربارهٔ خوردنیها و نوشیدنیها (مسعودی، 7/68؛ یاقوت، 5/159؛ صفدی، 1/54). ظاهراً ابن قفطی (ص 248) و ابن ابی اصیبعه (مثلاً 1/118، 2/49-57) و ابن حوقل به تصریح خود او (1/124) برخی از اطلاعات خود را از ابن دایه (پدر) گرفتهاند. این کتاب به فرزند او احمد بن یوسف نیز نسبت داده شده است .(GAL,S,I/229) 4. کتاب الطبیخ، یاقوت (5/159) آن را به ابوجعفر احمد بن دایه نسبت داده، اما این اثر باید از آن یوسف بن دایه باشد که به تبع حامی خود ابراهیم بن مهدی آن را نوشته است (قس: 2 EI). 2. ابوجعفر احمد بن یوسف بن ابراهیم، فرزند ابن دایهٔ سابقالذکر، ریاضیدان، منجم، مورخ، پزشک و کاتب دستگاه طولونیان مصر. وی احتمالاً پیش از سال 260ق و به قولی میان سالهای 245-250ق/859 -864م زاده شد (روزنتال، 180؛ 2 EI) و میان سالهای 230-340ق/ 942-951م درگذشت (یاقوت، همانجا). از جزئیات زندگی وی آگاه نیستیم و در مآخذ نیز عمدتاً به آثار علمی او اشاره شده است. او را شیعه (ابن طاووس، 128) و از علاقهمندان و ستایندگان اهل بیت (ابن شهر آشوب، مناقب، 3/70؛ همو، معال العلماء، 151) شمردهاند. احمد در مصر به تحصیل علم و ادب پرداخت و به ویژه در ریاضیات چندان تبحر یافت که او را یکی از بزرگترین ریاضیدانان اسلامی سدهٔ 4ق/10م و در ردیف ثابت بن قره، ابوالوفا، ابن عراق و خجندی دانستهاند .(GAS,V/288-290) ترجمهٔ آثار ریاضی او به زبان لاتین، در تکمیل دانش ریاضیات در سدههای میانه تأثیر زیادی داشته است، از جمله لئوناردو فیبوناتچی1 پیزایی و بوردانوس نموراریوس2 از ریاضیدانان سدهٔ 13م (7ق) در آثار خود او را ستوده و از او بهره جستهاند (همانجا) و با اقلیدس و بوئتیوس3 همپایهاش دانستهاند (شرادر، 1/39). آثار: ابن دایه آثار متعددی در زمینهٔ علوم و تاریخ پدید آورده بوده که برخی از آنها به زمان ما نیز رسیده و در کتابخانههای مختلف موجود است. مهمترین آنها عبارتند از: 1. رسالهٔ فی النسبهٔ و التناسب (ابن صاعد، 57؛ ابن قفطی، 78؛ سوتر، ، GAS;42 همانجا) که یکی از آثار مهم ابن دایه میباشد، دربارهٔ نسبت و تناسب است و بخش عمدهٔ آن، شرح مقالهٔ پنجم اقلیدس (ه م) را در بردارد. نسخههای خطی آن در قاهره (خدیویه، 5/198) و الجزیره موجود است. این اثر توسط گراردوس کرمونایی1 به لاتین2 ترجمه شده است. اگر چه قبل از ابن دایه، ثابت بن قره نیز این روش را در تناسب به کار برده بود، اما کار ابن دایه منظمتر و دقیقتر بوده است ، GAS) همانجا). 2. رسالهٔ فی القسی المتشابه (سوتر، همانجا؛ V/290 .(GAS, نام دیگر آن الاقواس المتماثلهٔ است (شاکر، 2/184). این اثر که رسالهای است در قوسهای متشابه، توسط گرهارد کرمانویی به زبان لاتین3 ترجمه شده است ، GAS) همانجا؛ سوتر، .(43 دست نوشتههای ترجمهٔ لاتین در اکسفورد و پاریس (همانجاها) و نسخهٔ خطی عربی آن نیز در آکسفورد موجود است (سوتر، 42 ; GAS ، همانجا). 3. شرح بر کتاب الثمر منسوب به بطلمیوس (ابن قفطی، 78؛ ابن صاعد، 57؛ .(GAL,S,229 این کتاب با نامهای کتاب الثمر (یاقوت، 5/160)، شرح رسالهٔ فی الفلک لبطلمیوس (عمر، 16)، ترجمهٔ کتاب الثمرهٔ (صفدی، 8/283)، تفسیر الثمرهٔ لبطلمیوس (ابن طاووس، 128)؛ کتاب الثمرهٔ لبطلمیوس بن فلبوس القوذی مع شرح احمد الطولونی ( آلوارت، نیز آمده است. نسخ خطی آن در برلین (همانجا) و واتیکان ، GAL,S) همانجا) محفوظ است. همچنین نسخهای نفیس از آن دارای تاریخ 371ق به خط عبدالرحمان صوفی رازی در کتابخانهٔ ملک موجود است (جامعه، 3(1)/6) که با توجه به تاریخ درگذشت ابن دایه ظاهراً قدیمیترین نسخه است در فهرست کتابهای خطی کتابخانهٔ ملی ملک (ملک 1/189) این کتاب ترجمه و شرح ابوعلی حسین بن عبدالرحمان صوفی رازی معرفی شده است، اما با توجه به اینکه در هیچ یک از مآخذ به شرح و ترجمهٔ صوفی رازی اشاره نشده است. چنین به نظر میرسد که کاتب با مؤلف اشتباه شده باشد. 4. رسالهای دربارهٔ اسطرلاب. نسخ خطی آن در اکسفورد و احتمالاً در لیدن محفوظ است (سوتر، .(42 آثار چاپی: 1. کتاب المکافاهٔ، مجموعهای است مشتمل بر 71 داستان از رویدادهای عراق و مصر و سایر کشورهای اسلامی و زندگی اجتماعی عصر طولونیان. این کتاب به 3 بخش تقسیم میشود: 31 حکایت در ثواب و پاداش کارهای نیک، 21 حکایت در اعمال ناپسند و سزای آن و 19 داستان دیگر در عاقبت نیک (حسن العقبی). یاقوت (5/160) و حاجی خلیفه (1/667) و برخی مآخذ دیگر «حسن العقبی» را به عنوان اثری مستقل آوردهاند، در صورتی که بخشی از کتاب المکافاهٔ است. اینکتاب نخست در 1914م طبعگردید و سپسدر1941م به کوشش محمدامین افندی عبدالعزیز در قاهره چاپ شده است (شاکر، 1/185). 2. کتاب العهود الیونانیهٔ المستخرجهٔ من رموز کتاب السیاسهٔ لافلاطن یا العهود الیونانیهٔ (منجد، 1/40-41، 4/23) یا کتاب السیاسهٔ لافلاطون ، GAL,S) همانجا) که احتمالاً گزیدهای از کتاب سیاسهٔ افلاطون است؛ این اثر جزو کتاب الاصول الیونانیهٔ للنظریات السیاسیهٔ فی الاسلام در 1954م در قاهره و نیز در 1971م در الجزیره با عنوان الفلسفهٔالسیاسیهٔعندالعرب منتشرشدهاست(منجد،همانجاها). آثار منسوب: سیرهٔ احمد بن طولون و ابنه خمارویه ، GAL,S) همانجا)، در ترجمهٔ حال احمد بن طولون و فرزندش. یاقوت (5/159- 160) این کتاب را زیر 3 عنوان و کتاب مستقل: سیرهٔ ابن ابی الجیش خمارویه و کتاب سیرهٔ هارون بن ابن ابی الجیش و سیرهٔ احمد بن طولون آورده است و چنین به نظر میرسد که اینها آثار مستقلی نبوده و همه بخشهایی از کتاب اخیر هستند؛ اخبار غلمان بن طولون؛ کتاب مختصر المنطق که برای وزیر علی بن عیسی بن جراح تألیف کرده است (یاقوت، 5/160)؛ رسالهٔ لابی سلیمان فی الطبایع المرکبهٔ (سید، 1/429)؛ اخبار المنجمین که حاجی خلیفه آن را از آثار پدر او یوسف بن دایه دانسته، ظاهراً باید از آن احمد بن دایه باشد، زیرا وی در ریاضیات و نجوم متبحر بوده و چنانکه یاد شد آثاری در این زمینه پدید آورده بوده است.