اِبْنِ خَیْر، ابوبکر محمد بن خیر بن عمر بن خلیفهٔ لمتونی اموی، محدث، مقری، لغوی و صاحب فهرستی مشهور (رمضان 502 - ربیعالاول 575/ آوریل 1109 - اوت 1179). وی در اشبیلیّهٔ اندلس متولد شد و در قُرطبه درگذشت. قدیمترین منبع ما دربارهٔ او (ضبّی، 65) وی را قُرطبی میداند و این انتساب با آنکه درست نیست از شهرت و اقبال او در قرطبه حکایت میکند. ابن ابار در تکمله (2/523 - 525)، که متن اصلی و تنها سند دست اول و نسبتاً مفصل دربارهٔ ابن خیر است، او را «اللمتونی الاموی» ذکر میکند و صفت اشبیلی اولین بار در آثار ذهبی (مثلاً تذکرهٔ، 4/136، سیر، 21/86) آمده است. مذهب او در منابع اصلی تصریح نشده است، ولی از اقتصار او در فَهْرَسهٔ بر ذکر کتب فقه مالکی چنین برمیآید که وی مالکی بوده است، چنانکه مخلوف (ص 152) نیز نام وی را در طبقات مالکیان برمیشمارد. از آنجا که دخترش نقل حدیث میکرده (زبیدی، 11/240) و پسر خواهرش ابوالحسین بن سرّاج - که نزد او درس خوانده (ذهبی، سیر، همانجا) - از مشایخ ابن ابار بوده است(2/525)، میتوان حدس زد که وی در خانوادهای با فرهنگ پرورش یافته است. شهرت ابن خیر در روزگار ما بیشتر به دلیل کتاب فهرسهٔ اوست. این کتاب که نام آن فهرسهٔ مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنّفهٔ فی ضروب العلم و انواع المعرفهٔ است (نک: مآخذ همین مقاله)، توسط کودرا و تاراگو در مجموعهٔ کتابخانهٔ عربی اسپانیایی مجلدات نهم و دهم، و به نام «فهرست کتابهای علوم مختلفی که مدرسان تدریس میکردهاند1» انتشار یافته است. کودرا (ص «ک»، «ل») در مقدمهٔ ارزشمندش بر فهرسهٔ، بر اساس اشارهٔ ابن ابار (2/524)، احتمال میدهد که ابن خیر در زمینهٔ کتاب شناسی دو اثر تألیف کرده باشد، یکی «برنامج» - که به نظر او به دست ما نرسیده - و دیگری فهرسهٔ، ولی چنانکه عبدالعزیز اهوانی (1(1)/95- 98) خاطرنشان میکند در خود متن فهرسهٔ لفظ «برنامج» و «فهرسهٔ» برای اشاره به فهارس شیوخ به طور یکسان و مترادف به کار رفته است. نه تنها در متن فهرسهٔ بلکه اصولاً در اندلس، برنامج و فهرسهٔ از لحاظ تاریخی عناوین اصطلاحی مترادفی هستند (همانجا). افزون بر این، ابن خیْر در فهرسهٔ اشارهای به اثر دیگری از خود در این زمینه نمیکند. اتفاق منابع قدیمی نیز در تألیف فقط یک اثر کتاب شناختی به دست ابن خیر - حتی ظاهر متن تکمله چنانکه کودرا نیز میپذیرد (ص «ل»)، همراه با دلایل دیگری که ذکر شد - امکان میدهد که احتمال کودرا را مردود بدانیم. از این رو، اشارهٔ ابن ابار در تکمله به برنامج ابن خیر جز به فهرسهٔ او برنمیگردد، همچنین، ابن ابار از برنامج با عبارت «برنامجُ له ضَخَمَ» یاد میکند و از کمیت معتنابه فهرسهٔ سخن میگوید. وی بنا به نامهٔ ابن خیر به جابر بن احمد القرشی کمیت فهرسهٔ را 10 جزء 30 ورقی برمیشمارد (همانجا) که با صفحات نسخهٔ اساس چاپ کودرا سازگار است. ابن خیر مبتکر فهرست نگاری نیست، زیرا «فهرست» نویسی در عالم اسلامی و «برنامج» نویسی در اندلس در زمان او - و پیش تر از او نیز - امری شایع بوده است، و علاوه بر تحقیقات معاصر (اهوانی، همانجا) از خود فهرسهٔ ابن خیر نیز این نکته را میتوان دریافت (ص 425). اما از میان این فهارس و برامج، که «شجرهنامهٔ علمی» مؤلفان آنها محسوب میشده، معدودی از گزند روزگار در امان مانده است. فهرسهٔ ابن خیر که بیشاز 1040 کتاب را (کودرا، «ن») در بردارد، بزرگترین فهرستی است که از عالمان اندلس به دست ما رسیده است (اهوانی، 1(1)/98). چنانکه پیشتر از ابن ابّار نقل شد، اثر ابن خیر در زمان تألیف نیز در کنار فهارس موجود آن زمان از لحاظ حجم و گستردگی قابل توجه بوده است.فهرسهٔ ابن خیر با مقدمهای استادانه و مستند به حدیث - چنانکه تسلط و دانشنویسندهاش را بهحدیثآشکارمیکند(همو،1(1)/97) - در ارزش علم، تقیید علم به اسناد، تبلیغ و نشر حدیث و توصیهها و آموزشهایی به شاگردان در شیوههای روایت شروع میشود. این فهرسهٔ به ذکر کتبی میپردازد که ابن خیر آنها را نزد استادان گوناگون خود در سالهای مختلف خوانده بوده است، و شامل ذکر عنوان کتاب و مؤلف آن و استادی که کتاب نزد او خوانده شده و سلسله سند آن تا مؤلف اصلی و گاه ذکر مکان و زمان مجلس درس است. فهرسهٔ بر اساس موضوع مرتب است: نخستین باب آن در علوم قرآنی است. ابوابی در حدیث، تاریخ و رجال، سیر و انساب، فقه مالکی، اصول فقه، تعبیر رؤیا، زهدیات، مؤلَّفاتِ اساتید و نحو و لغت و ادب در پی میآید. بابهای پایانی به ذکر فهارس شیوخ، بحثی در اجازه و معرفی مشایخ به تفکیک محل و موطن آنها اختصاص دارد. چنانکه از ابواب کتاب برمیآید، فهرسهٔ فاقد ترتیب موضوعی دقیق است. به علاوه، مطالعهٔ کتاب نشان میدهد که از لحاظ شیوهٔ تنظیم و یاد کرد مشایخ هم یکدست نیست. گاهی از زمان و مکان مجلس درس یاد میکند و اغلب هر دو یا یکی از آنها را معطل میگذارد. دربارهٔ مشایخ خود نیز، جز در مواردی و به کوتاهی، سخنی نمیگوید. با اینهمه فهرسهٔ حاوی اطلاعات ذی قیمتی در باب آموزشهای علمی در اسپانیای مسلمانان قرن 6ق/12م است. آگاهیهایی دربارهٔ کتب مشهور و مرجع تدریس آن دوران و محلها و روشهای آموزش از طریق آن به دست میآید و این اصلیترین تفاوت فهرسهٔ و فهارس مشابه آن با فهارسی چون الفهرست ابن ندیم است. مثلاً از طریق آن میتوان دانست کدام یکی از کتابهای نحو در اشبیلیهٔ سدهٔ 6ق مورد توجه و تدریس بوده است. به تعبیر اهوانی (1(1)/93) از طریق فهرسهٔ و امثال آن میتوان به «مناطق نفوذ» کتابها و مؤلفان پی برد. فهرسهٔ حتی برای برخی جنبههای جامعهشناسانه میتواند مفید باشد. چندین استاد در آن با القابی چون «وزیر»، «ذوالوزارتین»، «صاحب الشرطهٔ»، «صاحب المظالم» یاد میشوند. روی هم رفته، از متن کتاب چنین برمیآید که ابن خیر علم اندوزی خود را با دقت و پشتکار و شوق درآمیخته و همچون اسلاف خود رنج سفرهای متعددی را در جست و جوی استاد و علم برخود هموار کرده است. ابن ابار مجموع مشایخ او را صد و اندی رقم میزند (2/524). نخستین استاد او ابوالحسن (یا ابوالحسین) شریح بن محمد الرعینی قاضی و خطیب اشبیلیه است (قس: زرکلی، 3/161). ابن خیر تا هنگام مرگ استاد (539ق/1144م)، با آنکه سفرهایی به قرطبه و دیگر شهرها میکند (ص، 46، 90، 89، جم). در حلقهٔ او باقی میماند و از شاگردان ملازم و خاص او به شمار میرود (ابن ابار، 2/523). از آنچه ابن خیر خود در فهرسهٔ تصریح کرده میتوان دانست که پس از اشبیلیه احتمالاً نخست به قرطبه و سپس به شهرهای مختلف اندلس چون جزیرهٔ خضراء، المریّه، جزیرهٔ طریف، و شلب سفر کرده (ص 46، 74، 90، جم) و در این میان بارها به اشبیلیه و قرطبه بازگشته است، چنانکه در شهر اخیر همچون موطن خود، که در آن به درس مینشست از احترام برخوردار شده و همین شهرت و احترام در اواخر عمر (573ق) منصب امامت جامع قرطبه را برای وی فراهم آورده است (ابن ابار، 2/525).ابن ابار، ابن خیر را به گستردگی دانش و نیکی رفتار اجتماعی وصف میکند و نوشتههای او را در غایت صحت و اتقان میداند. وی تصریح میکند که در تکمله از برنامج ابن خیر استفاده کرده است (2/524). ابن خبر در سالهای پیری و استادی نیز به مجلس درس مشتاق بوده است. آخرین تاریخی که در فهرسهٔ (ص 425) برای این مجالس ذکر میکند. 564ق است و این ضمناً نشان میدهد که تألیف فهرسهٔ را بعد از این تاریخ و در دههٔ پایانی عمر به پایان برده است. بجز فهرسهٔ، تنها یک اثر دیگر از ابن خیر در دسترس است و آن حاشیهٔ او بر صحیح مسلم است. بر اساس گفتهٔ کتانی (1/286) حواشی ابن خیر شامل فوائد لغوی یعنی شرح الفاظ مشکله و گاه تفسیر برخی معانی صحیح است. نسخهٔ این حاشیه در کتابخانهٔ قرویین فارس موجود است (زرکلی، 6/119).