اِبْنِ تُرْکُمانی ابوالحسن علاءالدین علی بن عثمان بن مصطفی ماردینی (683 -750ق/1284- 1349م)، مفسر، محدث، فقیه و قاضی حنفی، ادیب و شاعر مصری. نیاکان او از قبیلهٔ «ترکمان» و از «ماردین» - قلعهای در بینالنهرین - بودند (ابن تغری بردی، المنهل 1/362-363) که به مصر کوچ کردند. پدر او قاضی فخرالدین (د 731ق/1331م) و برادرش احمد بن عثمان (د 744ق/1343م) و دو فرزندش عزالدین عبدالعزیز (د 749ق/1348م) و جمالالدین عبدالله (د 769ق/1368م) و برخی از نوادگان او نیز از فقیهان و قاضیان حنفی در مصر بودهاند (ابن ابی الوفا، 366-367؛ سیوطی، 1/267). وی دانشهای روزگار خود را مانند ادبیات، فقه، حدیث، تفسیر و کلام به خوبی آموخت و به مقام فقهی بلندی دست یافت و در 748ق به جای قاضیالقضاهٔ زینالدین بسطامی (د 771ق/1369م) به قضاوت در مصر گمارده شد و تا هنگام مرگ این مقام را دارا بود (ابن حجر، 4/100؛ ابن تغری بردی، النجوم، 10/246) و سرانجام در قاهره درگذشت. یکی از مهمترین رویدادهای زندگی ابن ترکمانی و از مشهورترین فتاوی او به حادثهای مربوط میشود که در مراسم حج سال 748ق اتفاق افتاد. در این مراسم اختلافی در مورد وقوف در عرفه پدید آمد که ابن ترکمانی یک طرف این اختلاف بود. قاضی مکه در حضور قاضی القضاهٔ عزالدین بن جماعهٔ روز جمعه را روز وقوف در عرفه اعلام کرد و حال آنکه روز عرفه در مصر و اسکندریه روز پنجشنبه بود. ابن ترکمانی که مصری بود با رأی قاضی مکه مخالفت کرد و فتوا داد که حج حاجیان باطل است و جملگی آنان باید مُحرم بمانند و از تمام محرمات ایام احرام اجتناب ورزند تا بار دیگر در عرفه وقوف کنند. شافعیان، سخت بر او خشم گرفته، فتوایش را رد و حتی او را به محاکمه تهدید کردند که با پا در میانی ابن جماعهٔ و نادیده گرفتن رأی ابن ترکمانی ماجرا پایان یافت (مقریزی، 2(3)/725). از او آثاری در فقه، حدیث و ادب باقی مانده که عبارتند از: جوهر النقی فی الرّد علی البیهقی، این کتاب که از مهمترین آثار ابن ترکمانی است، در نقد کتاب السنن الکبیرهٔ اثر ابوبکر بیهقی است و در 1316ق/1898م در 2 جلد در حیدرآباد دکن چاپ شده است. بهجهٔ الاریب ممّا فی کتاب الله العزیز من الغریب، نسخههایی از آن در کتابخانهٔ ملی ملک (1/98) و آصفیه و دارالکتب المصریهٔ موجود است؛ تخریج احادیث الهدایهٔ (جامعه، 5(2)/211)؛ التنبیه علی احادیث الهدایهٔ و الخلاصهٔ (دوسلان، 189 )؛ منظومهٔ فی الکبایر ( آلوارت، )؛ II/630 الجواهر الفرد فی المناظرهٔ بین النرجس و الورد (ظاهریه، 1/169-171)؛ تلخیص المتشابه (حاجی خلیفه، 1/473)؛ الدرهٔ السنیهٔ فی العقیدهٔ السنیهٔ (همو، 1/740)؛ السعدیّهٔ، (همو، 2/991)؛ الضعفاء و المتروکین (همو، 2/1087م)؛ مختصر ابن الصلاح (ابن ابی الوفا، 367)؛ مختصر المحصل در کلام، این کتاب کوتاه شدهٔ محصل افکار المتقدمین و المتأخرین من الحکماء و المتکلمین اثر امام فخرالدین محمد بن عمر رازی است (ابن حجر، 4/101؛ حاجی خلیفه، 2/1614)؛ المنتخب فی علوم الحدیث و المؤتلف و المختلف (ابن تغری بردی، النجوم، 10/247) که در نسبشناسیعرب است (حاجیخلیفه، 1637)؛ مقدمهٔ فی اصول الفقه و المختصر رسالهٔ القشیری (ابن تغری بردی، همانجا)؛ به گفتهٔ ابن حجر (4/101) وی آثار دیگری نیز داشته است که ناتمام بودهاند.