اِبْنِ بَشْکُوال، ابوالقاسم خلف بن عبدالملک بن مسعود بن موسی ابن بشکوال1 ابن یوسف بن داحهٔ بن داکهٔ بن نصر بن عبدالکریم بن واقد خزرجی انصاری معروف به ابن بشکوال (494- 578ق/1101- 1183م)، حافظ، محدث و مورخ قرطبی اندلسی. بعضی از منابع نام نیاکان دور ابن بشکوال را به اختلاف نوشتهاند، اما خود او (2/366) در شرح حال پدرش اسامی نیاکان خویش را به صورتی که یاد شد، به دست داده است. وی در خاندانی منسوب به سوریون2 (دهکدهای ناشناخته در مشرق اندلس از دشت بلنسیه3)، در قرطبه زاده شد. نخست در زادگاه خود نزد پدرش و ابومحمد بن عتاب و ابوالولید بن رشد به کسب دانش و استماع حدیث پرداخت و سپس به اشبیلیه رفت و در آنجا از ابومحمد بن یربوع، ابوبکر بن عربی و ابوالحسن شریح بن محمد حدیث شنید و دانشمندانی چون ابوعمران بن ابی تلید، ابوجعفر بن بشتغیر، ابوالقاسم بن منظور، ابوالقاسم بن ابی لیلی و ابوالحسن بن واجب، ابوعلی بن سکرهٔ صدفی و جمعی دیگر به وی برای نقل حدیث اجازه دادند. ابن بشکوال اجازه نامهٔ ابوعلی صدفی را مهمترین اجازهنامههای خود دانسته است. از اهل مشرف نیز ابوطاهر سلفی، ابوالمظفر شیبانی و ابوعلی بن العرجاء به وی اجازه دادهاند. همچنین او از عالمان بسیاری حدیث شنیده و از آنان روایت کرده است. وی عنایت زیادی به حدیث و حفظ آن داشته است و با فراگیری و مطالعهٔ حدود 400 کتاب اطلاعات بسیاری کسب کرد و سرآمد محدثان قرطبه شد. او همچنین در تاریخ قدیم و جدید اندلس تبحر داشت (ابن ابار، التکملهٔ، 1/305-306؛ همو، المعجم، 83). ابن بشکوال نخستین بار در اشبیلیه به خدمت دیوان قضا درآمد و در آنجا به نیابت از استادش ابوبکر بن عربی، قاضی القضاهٔ آن شهر، به کار پرداخت، و سپس به عنوان «عدل» در قرطبه به خدمت مشغول شد، اما به زودی حرفهٔ دیوانی و قضاوت را رها کرد و بار دیگر به فراگیری علوم و به ویژه استماع حدیث و تدوین و تحقیق روی آورد و شاگردان بسیاری تربیت کرد. طالبان علم از اطراف و اکناف برای استماع حدیث به نزد وی شتافتند، از آن جملهاند: ابوبکر بن خیر، ابوالقاسم قنطری، ابوالحسن بن فید، ابوبکر بن سمجون، ابوالحسن بن ضحاک، ابوالقاسم احمد بن محمد بن احمد بن رشد، احمد بن عبدالمجید مالقی و عدهای دیگر. برخی از اینان پیش از ابن بشکوال درگذشتند (همو، التکملهٔ، 1/307؛ ذهبی، سیر، 22/140). کسانی مانند ابوالقاسم سبط سلفی و ابوالفضل همدانی از وی اجازه داشتند (همو، تذکرهٔ، 4/1340). ابن بشکوال شعر نیز میسروده است و ابن سعید (1/58 - 59) ابیاتی از اشعار او را در مدح ابو وهب عبدالرحمان عباسی زاهد (د 344ق/ 955م) آورده است. وی به تصریح ذهبی از اندلس خارج نشده است ( سیر، 22/141). ابن بشکوال در زادگاه خویش وفات یافت و در مقبرهٔ ابن عباس نزدیک قبر امام یحیی بن یحیی به خاک سپرده شد (ابن ابار، التکملهٔ، 1/307). آثار: ابن بشکوال آثار و تألیفات بسیاری داشته که به تصریح ابن ابار (همان، 1/307) به 50 اثر میرسیده است. اسامی برخی از آثار که به نام وی در کتابهای تاریخی و رجالی آمده است، به این شرح است: 1. المحاسن و الفضائل فی معرفهٔ العلماء الافاضل، در رجال، 21 جزء (همانجا)؛ 2. طرق حدیث المغفر، 3 جزء؛ 3. القربهٔ الی الله بالصلاهٔ علی نبیه (ص)؛4. ذکر من روی الموطأ عن مالک، 3 جزء؛ 5. اخبار الاعمش؛ 6. ترجمهٔ المحاسبی؛ 7. ترجمهٔ اسماعیل القاضی؛ 8. اخبار ابن وهب؛ 9. اخبار ابن المطرف القنازعی؛ 10. اخبار ابن المبارک، 2 جزء؛ 11. اخبار ابن عیینه؛ 12. المسلسلات؛ 13. طرق حدیث من کذب علیَّ؛ 14. ترجمهٔ النسائی؛ 15. قضاهٔ قرطبهٔ، 3 جزء (ذهبی، سیر، 22/141)؛ 16. تاریخ صغیر فی احوال الاندلس و ما اقصر فیه (ابن خلکان، 2/240). مقری تلمسانی در نفح الطیب از این کتاب استفاده کرده و آن را تاریخ اصحاب الاندلس نامیده است (3/181)؛ 17. زهاد الاندلس و ائمتها، ابن سعید از این کتاب استفاده کرده است (1/166)؛ 18. التنبیه و التعیین لمن دخل الاندلس من التابعین، مقری از این کتاب نیز استفاده کرده است (3/60، 64)؛ 19. معجم در ذکر مشایخ خود، ابن ابار تصریح دارد که خود ضمن نسخهبرداری این کتاب آنچه را که ابن بشکوال از اسامی شیوخ خود در کتاب الصلهٔ نیاورده در ذیل معجم خود ثبت کرده است ( التکملهٔ، 1/305). مهمترین و با ارزشترین کتابی که تاکنون از ابن بشکوال به چاپ رسیده است، کتاب مشهور وی الصلهٔ است که تألیف آن را در 534ق به پایان برده است (ابن خلکان، 2/240). این کتاب پیوستی است بر تاریخ علماء الاندلس نوشتهٔ ابوالولید عبدالله بن الفرضی (د 403ق/1012م). این کتاب را ابن بشکوال به تشویق استاد خود ابوالعباس بن عریف زاهد نوشته و در آن شرح احوال بسیاری از پیشوایان و محدثان و فقیهان اندلس را آورده است. ابن ابار که کتاب الصلهٔ را با نوشتن التکملهٔ تکمیل نموده، تصریح کرده است که کتاب الصلهٔ در فن خود پرارزش است و اشتباهات اندکی دارد و وی در کتاب التکملهٔ به آنها اشاره کرده و استدراکاتی بر آن افزوده و آن را تکمیل کرده است (همان، 1/306). کتاب الصلهٔ نخستین بار در مادرید به کوشش فرانسیسکو کودرا4 با مقدمهای در ضمن مجموعهای 8 جلدی به نام مکتبهٔ الاندلسیهٔ در 2 جلد و در 1883 تا 1892م منتشر شده است. چاپهای متعددی از این کتاب که در بیروت و قاهره منتشر شده، در دست است (واندیک، 104، 256؛ مشار، 731). یکی دیگر از آثار وی غوامض الاسماء المبهمهٔ الواقعهٔ فی متون الاحادیث المسندهٔ است، که آن را به شیوهٔ خطیب بغدادی تألیف کرده و راویان مجهول در احادیث را مشخص نموده است. این کتاب دارای 13 جزء است و اولین بار به کوشش عزالدین علی السید و محمد کمال الدین عزالدین در 2 مجلد در بیروت 1407ق/1987م به چاپ رسیده است. مجلد اول آن 7 جزء و مجلد دوم 6 جزء است. ابن ابار نوشته است که ابوالخطاب بن واجب این کتاب را تلخیص کرده است ( التکملهٔ، همانجا). بقیهٔ آثار وی اینهاست: الفوائد المنتخبهٔ و الحکایات المستغربهٔ در 20 جزء (همانجا) که خود مختصری است از کتاب المنتخب من تاریخ الرؤساء و الفقهاء و القضاهٔ بطلیطلهٔ، نوشتهٔ ابوجعفر بن مظاهر (پالنسیا، 274- 275)؛ المستغیثین بالله عز و جل عندالملمات و الحاجات و المتضرعین الیه سبحانه بالرغبات و الدعوات و مایسرالله لهم من الاجابات و الکرامات، نسخهای خطی از این کتاب در دارالکتب الظاهریهٔ، قسم الادب، شم 3771 مجامیع 34 موجود است (ظاهریه، 2/225-226). حاجی خلیفه آن را المستعین بالله... نیز ضبط کرده است (2/1674).