اِبْنِ بِرْزالی، ابومحمد علمالدین قاسم بن محمد بن یوسف برزالی دمشقی (665 - 739ق/1267- 1338م)، مورخ و محدث شافعی دمشق. نیاکان او از اشبیلیهٔ اندلس و از قبیلهٔ «برزاله» بودهاند، اما روشن نیست در چه زمانی، به دمشق کوچ کردهاند. شهرت آنان به برزالی و اشبیلی به دلیل یاد شده است (زبیدی، 7/225). پدرش شهابالدین محمد برزالی نیز از محدثان و عالمان شام بود (ابن تغری بردی، 9/319). قاسم در دمشق زاده شد (ابن فوطی، 4/611) و در کودکی از پدرش و نیز از قاضی عزالدین بن صائغ حدیث آموخت. آنگاه فقه را نزد تاجالدین فزاری و قرائات را نزد علی الرضی بن دبوقا به خوبی آموخت (ابن حجر، 4/277). در 685ق/1286م به حلب و مصر سفر کرد، در 688ق به حج رفت و از مشایخ مکه و مدینه نیز حدیث شنید. پس از آن 4 بار دیگر حج گزارد (کتبی، 3/196، 197). ابن برزالی، صحیح بخاری و جامع ترمذی و سنن ابن ماجه و برخی از کتب روایی مشهور و مسانید را از عزالدین ابوالعباس احمد بن محیی الدین ابراهیم بن عمر فاروثی واسطی آموخت (ابن کثیر، 13/342). وی که به شنیدن و حفظ و نقل حدیث دلبستگی وافر داشت به شهرهای بسیار دیگر مانند: بعلبک، بیتالمقدس، حماهٔ و اسکندریه سفر کرد و از محدثان آن دیار حدیث آموخت. سرانجام خود از حافظان حدیث و محدثان بنام گردید و در «دارالحدیث النوریه» و «دارالحدیث النفیسیهٔ» به تدریس پرداخت (حسینی، دمشقی، 20؛ ابن حجر، 4/277؛ کتبی، 3/196- 198). ابن برزالی به کثرت روایت و نقل حدیث از راویان بسیاری شهرت دارد؛ گفته شده که وی از حدود دو هزار تن حدیث شنیده و از هزار محدث اجازهٔ روایت داشته است (ابن حجر، 277- 278). بنام ترین استادان و مشایخ او، افزون بر افراد یاد شده، عبارتند از: قاسم اربلی، احمد بن ابی الخیر، ابن ابی عمر مقدسی، ابن علان، ابن شیبان، ابن بخاری، عزّ حرانی، ابن خلکان، فخرالدین بن لقمان، محییالدین بن عبدالظاهر، علی بن محمود بن حسین بن نبهان (علاءالدین شاعر)، رشیدالدین فارقی، قطبالدین قسطلانی، قاضی القضاهٔ خویی، شمسالدین اصفهانی، احمد بن یحیی بن اسماعیل کلابی حلبی، خضر ابن حسن بن علی، یوسف بن یحیی، محمود بن عبدالله ابوالثناء مراغی و صدرکبیر ابوالغنائم محمد بن مسلم مکی (حسینی دمشقی، 19؛ کتبی، 1/110، 2/93، 179، 292، 3/311، 413، 4/38؛ سبکی، 8/365، 369، 9/34؛ ابن کثیر، 13/299). برخی از کسانی که وی از آنان اجازهٔ روایت یافته است عبارتند از: ابن عبدالدائم، نجیب عبداللطیف، ابن ابی الیسر، ابن عزون، ابن علاق (حسینی دمشقی، 20)، قاضی القضاهٔ شمسالدین ابومحمد عبدالله بن شرفالدین حنفی، ابن مالک ( صاحب الفیهٔ ) و قاضی القضاهٔ شمسالدین حنبلی (همو، 13/267- 268، 277). از ابن برزالی به نیکی، دین داری، پارسایی و دانش یاد شده است. ابن کثیر گوید وی دارای خط زیبایی بود، و نزد استادان و قاضیان اعتبار فراوانی داشت. ابن کثیر همچنین نقل میکند که ابن تیمیه در مقام بیان اعتبار منقولات ابن برزالی گفته است: روایت برزالی مانند نقشی بر سنگ است (14/185). ابن برزالی کتابخانهٔ قابل توجهی داشته و بسیاری از کتابها را با خط خود نگاشته بوده است. او تمام کتابهایش را بر دارالحدیث السنیهٔ و دارالحدیث القوصیهٔ وقف کرد (همو، 14/186). ابن برزالی در خلیص (قلعهای بین مکه و مدینه) در حال احرام درگذشت و با احترام بسیار به خاک سپرده شد (کتبی، 3/198). ابن برازالی از تاریخ نگاران بنام نیز هست. مشهورترین اثر تاریخی او کتاب المقتضی لتاریخ ابی شامهٔ است که ادامهٔ تاریخ الروضتین تألیف شهاب الدین ابوشامهٔ مقدسی (د 665ق/1266م) است. این کتاب از سال مرگ ابوشامهٔ، که سال تولد ابن برزالی است، حوادث را پیگیری کرده و تا 738ق/1337م ادامه داده است. کتبی (د 764ق/ 1362م) گفته که این کتاب در 5 مجلد است (3/197)، اما تنها 2 جزء آن که مجموعاً حوادث سالهای 665 تا 720ق/1267 تا 1320م را شامل میشود در کتابخانهٔ وزارت معارف قاهره موجود است (جامعه، 2/102). اثر دیگر ابن برزالی تلخیص تاریخی است در شرح حال دانشمندان از 601 تا 736ق که نسخهٔ خطی آن در برلین موجود است ( آلوارت، شم .(9448 کتاب دیگر او معجم البلدان و القری نام دارد که شمسالدین محمد بن علی بن احمد بن طولون مورخ (د 953ق/ 1946م) از آن بهره گرفته است (عزاوی، 2/527). او ذیلی بر کتاب تاریخ مرآهٔ الزمان فی تاریخ الاعیان تألیف سبط ابن جوزی (د 654ق/1256م) نگاشته است (حاجی خلیفه، 2/164). جزوهای با عنوان تسمیهٔ من شهد بدراً در دارالکتب الظاهریهٔ دمشق وجود دارد که احتمال داده شده است از ابن برزالی باشد (ظاهریه، 1/46، 47). آثار دیگر ابن برزالی از این قرارند: المعجم الکبیر. این کتاب شهرت فراوانی داشته و ابن کثیر در کتاب البدایهٔ و النهایهٔ شرح حال برخی از شخصیتهای رجالی را از این معجم نقل کرده و بنا بر گفتهٔ ابن حجر این اثر متجاوز از 20 مجلد بوده است (4/278). از این کتاب اطلاعی در دست نیست، جز اینکه احتمال داده شده است که برخی از صفحات و با اجزاء آن در کتابخانهٔ ظاهریه موجود باشد (جامعه، 2/102)؛ معجم البرزالی، که نسخهٔ خطی آن در کتابخانهٔ ظاهریهٔ دمشق موجود است (ظاهریه، 1/228- 229)؛ الوفیات، خطی، (زرکلی، 6/17؛ GAL,S, )؛ II/35 الشروط، ،همانجا)؛ GAL,S)Šü¯¡ ثلاثیات منمسنداحمد (همانجا)؛ العوالی المسندهٔ، خطی )؛ GAL,II,45) (بانکیپور، II/194- و الاربعون البلدانیهٔ (کحاله، 8/125).