اِبْنِ بازْیار، محمد بن عبدالله بن عمر بغدادی قمی (د ح 245ق/ 859م)، منجم. از مولد، دوران رشد و تحصیلات او آگاهی چندانی در دست نیست، ولی با توجه به آنکه وی را به بغداد و هم قم منسوب کردهاند (بغدادی، 2/14؛ ابن طاووس، 128)، میتوان حدس زد که ابتدا در بغداد میزیسته و سپس به قم رفته است (قس: سمعانی، 2/34، که از عبدالله بن عمر بن بازیار بغدادی، به احتمال قوی پدر محمد بن عبدالله، نام برده است). ابن طاووس (ص 128) و به تبع او برخی از نویسندگان متأخر اوراشیعی دانستهاند. اگر چه ابن بازیار در قم (شیعهنشین) مسکن گرفت و از برخی از عبارات او در کتاب القرانات (ص 34) نیز میتوان گرایش او را به تشیع دریافت، ولی هیچ دلیل قاطعی بر اثبات این معنی در دست نیست، خاصه که عبدالله بن عمر بن بازیار که سمعانی (همانجا) از او یاد کرده، از شیوخ ابوالحسن دارقطنی محدث مشهور شافعی بوده است. به هر حال محمد بن عبدالله در دوران شکوفایی تحقیقات نجومی (روزگار مأمون و معتصم) برآمد و نزد کسانی چون حبش بن عبدالله مروزی حاسب و ابومعشر بلخی نجوم آموخت (ابن ندیم، 334؛ قفطی، 188؛ ابن طاووس، همانجا). آثار: ابن ندیم (ص 334) 4 کتاب به او نسبت داده است؛ الاهویهٔ در 19 مقاله (یا 7 مقاله: قفطی، 118)؛ الزیج؛ القرانات و تحویل سنی العالم؛ الموالید و تحویل سنی الموالید. حاجی خلیفه (2/1324) نیز دو کتاب القرانات فی الاحکام و القرانات فی النجوم و ابن طاووس (128)، کتابهای القرانات و الدول و الملل را از آثار ابن بازیار دانستهاند. اما اکنون از این میان تنها یک اثر در دست است که با توجه به مندرجات آن، میتوان دریافت که 6 کتاب اخیر همه نامهای مختلف همین یک کتاب ابن بازیار هستند که در نسخهٔ مورد استفادهٔ ما در این مقاله به القرانات نامبردار است. ابن ندیم در صحت انتساب این کتاب به ابن بازیار تردید روا داشته و گفته است که «بعضی آن را به ابومعشر بلخی نسبت دادهاند [چنانکه در صدر یکی از نسخههای خطی آن به صراحت آمده (آستان قدس، 10/4)] و حال آنکه در واقع از آثار سند بن علی است» (ص 334). برخی از نویسندگان متأخر نیز در این مورد دچار اشتباه شدهاند، مثلاً سزگین ( VII/154 کتاب القرانات و الدول و الملل (ابن طاووس، همانجا) را دو کتاب دانسته است. در صدر نسخهٔ خطی کتاب القرانات، نام نویسنده احمد بن عبدالله (به جای محمد بن عبدالله) ذکر شده (ص 1)، در حالی که در جای دیگر به استناد همان نسخه، نام نویسنده را به اشتباه، احمد بن محمد بن عبدالله آوردهاند (دانش پژوه، 2/109). موضوع کتاب القرانات، چنانکه از نامش پیداست اتصال یا مقارنهٔ دو کوکب است که یکی در مدار بالاتر و دیگری در مدار پایینتر باشد. این دو هر گاه در یک برج و در یک درجه به هم رسند، در نجوم احکام آن دو را متصل یا مقترن گویند که حوادث جهان را با آنها تعلیل میکردند. قِران مطلق، اقتران زحل و مشتری است و اگر مقصود قِران دو کوکب دیگر باشد، نام آن کواکب باید ذکر گردد. قرانات مجموعاً 6 نوع و 120 قسمند. ابن بازیار با استفاده از آن در اقتران کواکب مختلف در بروج گوناگون، نشانهها و حوادث جهان مانند ظهور انبیا، سلسلهها، برخورد دولتها، موالید بزرگان و حوادث طبیعی مانند سیل و طوفان و بیماری را بیان کرده است. از جملهٔ احکام این کتاب، صورت زایچهٔ (= زایش، زیک؟، لوحهٔ دایره شکلی که دوایر متحدالمرکز در آن ترسیم شده و مورد استفاده منجمان احکامیاست) انقراض دولت ساسانی و جایگزینی دولت اسلام در عراق است (ابن بازیار، 33). این کتاب مورد استفاده و استناد دانشمندانی چون ابوریحان بیرونی (3/1462، 1463) واقع شده است. این کتاب دارای 8 مقاله و 63 فصل است. مقالهٔ اول در 4 فصل، از ظهور انبیا و بزرگان، نیز کیفیت قران کواکب در بروج اسد، سنبله... و احکام هر یک بحث کرده است. مثلاً اگر کواکب در مثلثهٔ آتشی (حمل، اسد و قوس که هر سه دارای یک طبع هستند) با یکدیگر اقتران یابند، مشرق زمینیان اقتدار مییابند؛ و اگر در مثلثهٔ خاکی (ثور، سنبله، جدی) قران پدید آید مغرب زمینیان اقتدار مییابند (ص 8). مقالهٔ دوم در 8 فصل، شامل علل انتقال حکومتها (ص 15)، موالید (ص 17) و زندگی و احوال بزرگان علمی و سیاسی (ص 20) و پیش بینی حوادث و وقایع سیاسی است. مقالهٔ سوم در 6 فصل، از کیفیت اتصال کواکب و امتزاج آنها با یکدیگر در تحویل سال یا وقایع دیگر مانند موالید سخن گفته است (ص 42)، مثلاً وقتی مشتری در تسدیس یا تثلیث (دو «نظرِ» مودت و مسعود از «مشاکلهٔ نظری» یا «اتصال» سیارات که شامل مقارنه، تسدیس، تربیع، تثلیث و مقابله است) با زحل اقتران یابد (= قران یا مقارنه علیا)، حاکمان، اشراف و انبیا ظاهر میشوند (ص 42). مقالهٔ چهارم در 12 فصل، درباره کیفیت شناخت دلالتهای بروج سخن گفته است (ص 48). مقالهٔ پنجم در 7 فصل، به بحث از شناخت دلالتهای کواکب به صورت انفرادی و توازی هر یک با بروج دیگر پرداخته است (ص 54 -82). مثلاً: توازی عطارد و برج جوزا دلالت بر جنگ بین مشرقیان و مغربیان و کثرت بیماری طاعون و مرگ و ... دارد (ص 72). مقالهٔ ششم در 12 فصل، در کیفیت بازشناختن حوادث زمینی ناشی از تأثیرات کواکب علوی است که برخی بر بالای برخی دیگر حرکت میکنند (ص 82). مقالهٔ هفتم در 12 فصل، به بحث از کیفیت دلالتهای برج آخر یا یکی از طوالع تحویل سالها در یکی از منازل کوکبها (در نجوم احکامی) پرداخته است (ص 104). مقالهٔ هشتم در 2 فصل، دربارهٔ کیفیت شناخت دلالت اجرام و کواکب علوی بر حوادث زمینی بحث کرده است (ص 112).نسخههای کتاب القرانات: الف - نسخهای که در این مقاله از آن استفاده شده تحت عنوان رسالهٔ فی القرانات، ضمن مجموعهٔ رسایل نجومی کتابخانهٔ علیاصغر مهدوی (شم 306) در تهران موجود است. در این نسخه، هیچ اشارهای از مؤلف به نام اثر نشده و به رغم انتساب آن به ابومعشر که برای اثباتش دلایل قطعی در دست نداریم، بروکلمان 1/394) S, و سوتر (ص طرفدار صحت انتساب آن به ابن بازیار هستند؛ ب - نسخهای دیگر در کتابخانهٔ آستان قدس رضوی به نام احکام النجوم (آستان قدس، 10/4- 5) وجود دارد که به ظن قوی در اواخر سد´ 8 یا اوایل سدهٔ 9ق استنساخ شده است. در صدر کتاب، ابومعشر بلخی به صراحت به عنوان نویسنده نام برده شده در حالی که در پایان از ابن بازیار به عنوان نویسنده آن یاد شده است.