اِبْنِ بارِزی، ابوالقاسم هبهٔالله بن عبدالرحیم بن ابراهیم بن هبهٔالله بن بارزی جهنی حموی ملقب به شیخ الاسلام و شرف الدین (645 - 738ق/1247- 1337م)، قاضی القضاهٔ و دانشمند شافعی. پدرش که در منابع متأخرتر عبدالرحمان خوانده شده است (عامری، 604) نیز قاضی القضاهٔ حماهٔ و مردی عالم و ادیب بود. ابوالفدا که شاگرد وی بوده و او را بسیار ستوده است، مینویسد: موقعی که ابن بارزی به من اجازه روایت میداد، گفت او فقه را از طریق عراقیان از پدر و جد خویش ابراهیم آموخته است. سپس نام کلیهٔ استادان اجداد خود را تا ابن عباس و ابن عمر که صحابهٔ پیامبر اکرم(ص) بودند ذکر کرد و بدین طریق سلسلهٔ آموزش فقه خود را به پیامبر رسانید (1/145-146). قرائات هفتگانه را از بدرالدین تاذفی و نحو را از ابن مالک فراگرفت (سلامی، 1/228؛ داوودی، 2/350). از عزالدین احمد فاروثی، ابراهیم ارموی و محمد بن هامل نیز استماع کرد و ابن عبدالسلام، نجمالدین بادرائی، ابن عدیم (ه م)، یحیی عطار، ابوشامه (ه م)، ابن حرستانی و ابوالبقاء نابلسی و دیگران به او اجازه دادند (سلامی،1/226- 229). در فقه سرآمد و امام عهد خویش شد و مفتی شام و قاضی حماهٔ گشت (صفدی، 302). ریاست مذهب در بلاد شام بر او ختم شد، چنانکه از اطراف به سوی او میشتافتند (سبکی، 6/249). ابوالفدا نوشته است که این بارزی در امر قضا پرهیزکار بود. از بیتالمال چیزی نخورد. هرگز، همچون دیگر قاضیان، تازیانه به دست نگرفت. با اینهمه سخنش مقبول و حکمش نافذ بود. اندیشهای لطیف و ذهنی تیز داشت و در فتاوی دشوار مورد اعتماد بود. بارها به تصدی قضای مصر دعوت شد، ولی نپذیرفت. ابوالفدا در پایان زندگینامهٔ ابن بارزی، نمونهای از نظم و نثر مصنوع وی و نیز نامهای را که خود در باب درگذشت او خطاب به نوهاش نجمالدین عبدالرحیم نوشته، با قصیدهای در رثای ابن بارزی آورده است (1/146- 148). وی به صوفیه اعتقاد نیک داشت. محییالدین نووی او را ستوده و گفته است که فقیهتر از این جوان در این بلاد نیست (عامری، 604). او نفایس کتب را گرد آورد (سلامی، 1/229) و آنها را که 100 هزار درهم ارزش داشت، وقف کرد (صفدی، 303). ابن بارزی با آنکه در پایان زندگی نابینا شد، ولی به کار قضا همچنان ادامه داد. سرانجام به نفع نوهاش نجمالدین عبدالرحیم از مسند قضا فرود آمد (ابن کثیر، 14/182). وی بارها حج گزارد (صفدی، همانجا). برزالی، ابن سامه و ذهبی از او استماع حدیث کردهاند. ابن طغریل، اسامی تمامی استادان و مشایخ او را در مجموعهای تدوین کرد و برزالی نیز قسمتی از آنها را مدون ساخت (سلامی، 1/228، 229). اسنوی از او اجازهٔ فتوا گرفته و او را به نیکی یاد کرده است (1/282). ابن بارزی 93 سال بزیست و پس از مرگ در مقابر ظبیه در عقبهٔ نقیرین حماهٔ دفن شد (ابن کثیر، همانجا؛ سلامی، 1/227). آثار: اغلب آنانکه از ابن بارزی یاد کردهاند، تصنیفات او را نیز ستودهاند. از تألیفات او روضات الجنات در تفسیر در 10 مجلد، کتاب الوفا فی احادیث المصطفی در 2 مجلد و المجرد فی مسند امام الشافعی و شرح آن در 4 مجلد معروف بودهاند (ابن قاضی، 4/395-396). بیش از 40 تألیف به او نسبت دادهاند (همانجا)، و بغدادی 25 اثر وی را نام برده است (2/507). ابن جزری نوشته است که ابن بارزی الشرعهٔ فی قراآت السبعهٔ را به طریقی بیسابقه تألیف کرده است (2/351). آنچه از آثار او موجود است و از آنها اطلاع داریم عبارتند: 1. اتخاذ النصح فی ایجاد الصلح، رسالهای در 3 برگ، موجود در مجموعهای در دارالکتب الظاهریهٔ (ظاهریه،مجامیع،1/49)؛ 2. اظهارالفتاوی یا تیسیرالفتاوی، شرح الحاوی الصغیر فی الفروع، از نجمالدین عبدالغفار قزوینی، موجود در قاهره، دمشق و آصفیه I/679) .(GAL,S, اما ابوالفدا از این اثر به عنوان دو تألیف مستقل به نامهای اظهار الفتاوی من اعوار الحاوی، و تیسیر الفتاوی من تحریر الحاوی، یاد کرده و آن دو را اشهر تألیفات او دانسته است (1/145). ابن بارزی ظاهراً شرحهای دیگری نیز بر الحاوی الصغیر به نامهای مفتاح الحاوی و توضیح الحاوی داشته است (حاجی خلیفه، 1/626)؛ 3. تجرید جامع الاصول فی احادیث الرسول، وی در این اثر، جامع الاصول لاحادیث الرسول ابن اثیر جزری را از زواید پیراسته است (همو، 1/345، 535 -536). نسخههایی از این کتاب در مکتبهٔ الازهریهٔ مصر (ازهریه، 421)، بوهار هند (محمد هدایت حسین، و دانشگاه ییل (نموی، نگهداری میشود. از این میان دست نویس مکتبهٔ الازهریه نسخهٔ با ارزشی است که در 737ق کتابت شده است؛ 4. تحلیل الحائض، موجود در کتابخانهٔ خالدیه (منجد، 23)؛ 5. توثیق عری الایمان فی تفضیل حبیب الرحمان، در 4 رکن، در فضائل و کرامات پیامبر اسلام، نسخهٔ خطی این اثر در بانکیپور 351 -66 )، مکتبهٔ العباسیهٔ بصره (خاقانی، 91) و پاریس (دوسلان، نگهداری میشود. نسخهٔ بصره در 733ق به خط مؤلف یا در حیات او کتابت شده است؛ 6. الدرایهٔ لاحکام الرعایهٔ، در زهد و اخلاق، مختصر رعایهٔ حارث بن اسد محاسبی (د 243ق -857م). نسخهٔ خطی این اثر که در 15 ذیحجهٔ 667ق/15 اوت 1269م، یعنی در حیات مؤلف کتابت شده در دارالکتب الظاهریه (ظاهریه، تصوف، 1/523 -524) موجود است. حاجی خلیفه در ذیل رعایهٔ محاسبی از این کتاب نامی نبرده، اما در ذیل الرعایهٔ فی فروع الحنبلیهٔ از احمد بن حمدان حرانی، الدرایهٔ لاحکام الرعایهٔ ابن بارزی را از شروح آن شمرده است (1/908)؛ 7. رموز الکنوز، منظومه در فقه، موجود در کتابخانهٔ رامپور II/101) S, )؛ GAL, 8. الزبد، یا کنز الزبد (همانجا)، احتمالاً نسخهٔ ناقص موجود در کتابخانهٔ گوتا نسخهای از این کتاب است (پرچ، 195 )؛ II/194, 9. الفریدهٔ البارزیهٔ فی حل القصیدهٔ الشاطبیهٔ، شرح حرز الامانی شاطبی، نسخهٔ خطی مورخ 713ق/1313م از این کتاب در مکتبهٔ الازهریهٔ قاهره (ازهریه، 101، 102) موجود است؛ 10. المجتبی فی احادیث المصطفی، موجود در خزانهٔ العامهٔ رباط (علوش، 77- 78). حاجی خلیفه (2/1592) این کتاب را مختصر جامع الاصول المصباح، در حدیث. نسخهٔ مورخ 732ق آن در دارالکتب قاهره نگهداری میشود (سید، خطی، 65 -66)؛ 12. کتاب المغنی فی اختصار التنبیه و اظهار فتاویه. این کتاب مختصر کتاب التنبیه فی فروع الشافعی از ابراهیم فقیه شیرازی است (حاجی خلیفه، 1/489-492). نسخهٔ خطی المغنی در برلین موجود است ( آلوارت، .(IV/66 ابراهیم آبناسی بر این کتاب شرحی نوشته به نام التوجیه فی شرح المغنی مختصر التنبیه که نسخهای از آن در دارالکتب قاهره نگهداری میشود (سید، فهرس المخطوطات المصورهٔ، 1/297)؛ 13. ناسخ القرآن و منسوخه، موجود در دارالکتب الظاهریه (ظاهریه، علوم القرآن، 2/338).