اِبْنِ اِیاس، یا اَیاس (در گویش عامیانه)، ابوالبرکات محمد بن احمد بن اِیاس ناصری حنفی (6 ربیعالا¸خر 852 - پس از 928ق/9 ژوئن 1448- 1522م)، مورخ مصری. نیای پدری او، فخری اِیاس (د 853ق/1449م) که از ممالیک سلطان ظاهر برقوق بود و به نام یا لقب نخستین صاحب خود، «من جنید» خوانده میشد، در دولت الملک الناصر فرج به منصب دواداری (= دواتداری، دبیری) گماشته شد. پدرش شهابی (شهاب الدّین احمد بن ایاس، د 908ق/1503م). نیز در دولت الناصر فرج بن برقوق دوادار ثانی (دبیر دوم) شد. او 84 سال زیست و صاحب 25 فرزند شد که از آنان دو پسر و یک دختر زنده ماندند. احمد با امرا و ارباب دولت معاشرت داشت و از مشاهیر بود. ابن ایاس از جلالالدین سیوطی، عبدالباسط بن خلیل حنفی و شمسالدین قادری به عنوان استاد خود (شیخنا) سخن گفته است (3/118، 4/79، 83). ابن ایاس در 882ق/1478م به حج رفت و از سختیهای آن سفر یاد کرده است (3/144- 145). همچنین با رجال دربار وامیران مصری رابطهٔ نزدیک داشت و بسیاری از آنان را مدح کرد یا در مرگشان مرثیه سرود. قطعاتی از این مدایح که شمار آن اندک نیست، در کتاب او آمده است؛ از آن جمله ابیاتی است در مدح امیر خایربک نائب السلطنه (5/209)، ابن اجا (ه م)، کاتب السر (4/248، 251)، احمد بن جیعان نائب کاتب السر (4/183)، قاضی القضاهٔ کمال الدین (4/469)، امیر سودون عجمی (4/220)، برکات بن موسی محتسب (5/247) و ... . ابن ایاس، سلطان اشرف غوری را نیز به مناسبتهای مختلف مدح گفته و در موردی (4/69) اشاره به تحسین سلطان از نظم خویش دارد، اما گویا به سلطان نزدیک نبوده چون گاهی اخبار سلطان را از زبان خاصان (4/312) و از زبان اشخاص موثق (4/294) نقل کرده است. تاریخ ابن ایاس، یعنی بدایع الزهور فی وقایع الدهور تا رخدادهای ذیحجهٔ 928/اکتبر1522 را دربردارد و بیگمان تا این تاریخ زنده بوده است. تاریخ دقیق وفاتِ او معلوم نیست، هر چند برخی از منابع، سال 930ق/1524م را ذکر کردهاند (حاجی خلیفه، 2/1941، 1953؛ GAL, برینر1 ( 2 EI) شرحی مبسوط در باب اُزْدمِیر یا اُزْدَمُور آورده که در زمان سلطان حسن و سلطان اشرف مناصبی داشته است، اما این شخص جد مادری ایاس، و ایاس خود جد پدری محمد بوده است و این تحقیقات مطلبی را از زندگی ابن ایاس روش نمیکند. بروکلمان II/380) ابن ایاس را حنبلی مذهب شمرده است، اما دلیل چنین استنباطی روشن نیست. به هر حال اندیشه و شخصیت ابن ایاس را کم و بیش میتوان از مطالعهٔ دقیق آثار او دریافت. آثار: 1. بدایع الزهور فی وقایع الدهور، در تاریخ مصر که مهمترین اثر تاریخی اوست. این کتاب تاریخ مصر را از روزگاران کهن تا سالهای نزدیک درگذشت مؤلف در بردارد. بخش مهم و مبسوط آن، قسمتی است که حاوی رخدادهای روزگار مؤلف، یا عهد نزدیک به اوست و در بیشتر موارد خود شاهد آن رویدادها بوده یا از آنها اطلاع صحیح داشته است، اما مجلد نخستین در واقع پیش گفتاری است اجمالی که برای تکمیل اثر خویش به صورت بسیار مختصر اقتباس و تتبع کرده است. ابن ایاس در مقدمهٔ این کتاب (1/3) مینویسد که حدود 37 کتاب تاریخ را مطالعه کرده تا نکاتی را که در پی آن بوده است، به دست آورد. جرجی زیدان (3/321) بر آن است که عبارات بدایع الزهور مثل دیگر کتب تاریخی آن روزگار سست است. محمد مصطفی در مقدمهٔ مجلد پنجم (ص 8) آورده است که ابن ایاس همچون دیگر مورخان قرن 9 ق اسلوب لغوی خاصی داشت. لغات ساده و آسان و نزدیکتر به زبان مردم به کار میبرد و غالباً به قواعد املا توجه نمیکرد و جمع و مفرد، مذکر و مؤنث و رفع و جر را به هم میآمیخت. با اینکه او قواعد درست املاء را میدانست و در بیشتر مواضع کتاب به مقتضای آن مینوشت، در نقل اخبار، ظاهراً با سختگیری، خبر را چنانکه شنیده بود، مینوشت، نه چنانکه دستور زبان ایجاب میکرد. این شیوه، اثر ابن ایاس را از لحاظ زبانشناسی و مطالعهٔ تحول زبان عربی حائز اهمیت ساخته است. همو در مقدمهٔ مجلد اول (ص 8) آورده است که ابن ایاس به درستی آنچه مینوشته، توجه داشته و امانت علمی را در نقل رخدادها و اخبار رعایت میکرده و از درازگویی و اطناب پرهیز مینموده است. ابن ایاس خود به این نکته اشاره کرده است، مثلاً در باب ملک الظاهر بیبرس میگوید که اخبار مربوط به او بسیار است، و چند مجلد میشود، ولی غالب آنها ساختگی است و حقیقت ندارد و آنچه ما به دست آوردهایم، اخبار درستی است که مورخان دانشمند از آن یاد کردهاند (1/134). در تاریخ ابن ایاس، احوال سلاطین مصر و وابستگان آنان، شرح رفت و آمدها و مسافرتهای آنان، احوال رجال دولت و ارباب امور، رفت و آمد سفیران، تأسیس و افتتاح بناها، وفیات اعیان، کاهش و افزایش آب رود نیل، وضع نرخها و ارزانی و گرانیهای فوقالعاده، کمبود یا فراوانی اجناس و امتعه در قاهره، بروز بیماریهای مهلک و همهگیر چون طاعون، رخدادهای طبیعی چون زلزلهها و توفانها و ظهور ستارههای دنبالهدار و مرگهای عجیب و تولدهای نادر بیان شده است. اما قطعاتی که ابن ایاس از خود به مناسبتهای مختلف آورده، میتواند برای شناخت اندیشهٔ او مفید باشد. بدایع الزهور به ویژه دربارهٔ تاریخ سدهٔ 9 و اوایل 10ق/15، 16م و تصرف مصر به دست عثمانیان مأخذ ارزندهای است. این کتاب چند بار چاپ شده است، از آن جمله: قاهره، 1301-1306ق/1884- 1888م، در 3 مجلد؛ بولاق، 1311-1312ق/ 1894م، GAL, II/380; GAL, II/405-406 S, ). همچنین کاستیهای چاپ اول تحت عنوان «صفحات لم تنشر من بدائع الزهور » به کوشش محمد مصطفی از طرف «انجمن تاریخی مصر» در 1951م چاپ شده است (زیدان، 3/321؛ مصطفی، 1(1)/8). چاپ کامل بدایع الزهور در 6 مجلد به کوشش محمد مصطفی، در قاهره، از سوی «انجمن خاورشناسان آلمانی» میان سالهای 1380 تا 1395ق/1961- 1975م صورت گرفته است. 2. نشق الازهار فی عجائب الاقطار: جرجی زیدان (همانجا) این کتاب را با نام خریدهٔ العجائب و بغیهٔ الطالب آورده است. از فهرست مطالب کتاب که توسط آلوارت نقل شده برمیآید که بیشتر وجه جغرافیایی و طبیعی دارد. ابن ایاس در مقدمه مینویسد که تاریخهای ملل را خوانده و خواسته است شگفتیهای آنها را به اختصار بنویسد و در آن از عجائب مصر و طلسمات و چیزهای دیگر یاد کرده است (سید، 322). این کتاب را لانگلس1 ترجمه کرده و در پاریس در 1807م منتشر کرده است (شوریجی، 21). نسخههای خطی این اثر در کتابخانههای ظاهریهٔ قاهره، موزهٔ بریتانیا و جز آنها نگاهداری میشود II/380) .(GAL, 3. جواهر السلوک فی الخلفاء و الملوک، که نسخههای خطی آن در کتابخانهٔ احمد ثالث (لطفی، 110) و کتابخانهٔ موزهٔ توپکاپی سرایی (کاراتای، نگهداری میشود.4. المنتظم فی بدء الدنیا و تاریخ الامم، که نسخهٔ خطی آن در کتابخانهٔ احمد ثالث موجود است (سید، 2/301-302). 5. نزههٔ الامم فی العجائب و الحکم، که خود در بدایع الزهور (3/118) به آن اشاره دارد و نسخهای از آن در ایاصوفیا موجود است (سید، 1/567)؛ بغدادی (2/231) عقود الجمان فی وقایع الزمان و الجواهر الفریدهٔ و النوادر المفیدهٔ را در زمرهٔ آثار او بر شمرده است.