اِبْن‌ِ اِیاز، ابومحمد جمال الدین حسین بن بدر بن ایاز (د 681ق/ 1282م)، از علمای نحو. از زندگی او هیچ نمی‌دانیم. کسانی که او را دیده‌اند، نیز اطلاع روشنی از احوال او نداده‌اند. شرف دمیاطی (د 705ق/1306م) که در 650ق/1252م در بغداد بوده، او را در زی‌ّ سپاهی زادگان دیده است که نزد سعد بیّانی علم نحو می‌آموخته است (سیوطی، 1/532، 577). حتی ابن فوطی که ظاهراً نزد او شاگردی می‌کرده، چیزی از احوالش نقل نکرده است، تنها یک بار می‌گوید که القوّاس موصلی در خدمت «شیخنا» نحو خوانده است (4(1)/210). اندکی بعد صفدی (12/342) می‌نویسد که وی استاد صرف و نحو (العربیهٔ) در مدرسهٔ مستنصریهٔ بغداد بود. سیوطی نیز (همانجا) به استناد گفتهٔ ابن رافع در تاریخ بغداد همین سخن را تأیید کرده، می‌گوید: او مردی نرم خوی و در علم صرف و نحو یگانهٔ زمان بود. سیوطی، سپس قول چند تن از بزرگان را در شرح اطلاعات نحوی او برمی‌شمارد. وی در علم حدیث نیز دستی داشت و از شیوخ این علم اجازت یافته بود، به خصوص می‌دانیم که نزد ابن قبیطی «یک جزء، حدیث استماع» نمود. با اینهمه ابن ایاز از روایت حدیث خودداری می‌کرد (سیوطی، همانجا). از میان شاگردان او تنی چند در شمار مشاهیر درآمده‌اند، از آن جمله عزالدین قواس (ابن فوطی، 4(1)/210) و نیز به گفتهٔ مصطفی جواد، تاج‌الدین بن سباک است (همو، 4(1)/94). آثار ابن ایاز را - که عموماً در علم نحو و بیان اختلاف مکاتب آن است - می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: 1. تألیفات مستقل، 2. شروح. از نوع اول 4 کتاب به او نسبت داده‌اند که عبارتند از: الاسعاف فی الخلاف، المأخذ المتّبع، مسائل الخلاف و قواعد المطارحهٔ. از نوع دوم 3 کتاب شناخته شده است: المحصول فی شرح الفصول الخمسین، تألیف ابن معطی؛ شرح التصریف، تألیف ابن مالک (نک: صفدی، 12/342؛ سیوطی، 1/532؛ ابن قاضی، 1/245؛ حاجی خلیفه، 1/85، 412، 2/1087، 1269، 1573، 1669) و نیز شاید شرح تصریف الافعال.آنچه از این آثار اینک در دست است، عبارت است از: قواعد المطارحهٔ که آن را المطارحهٔ یا فقط القواعد نیز گفته‌اند. از این کتاب 2 نسخه شناخته شده است (دارالکتب، 7/52؛ ازهریه، 4/296). از 3 تألیف دیگر هنوز نسخه‌ای یافت نشده است. از شروح او، کتاب المحصول بسیار شهرت داشته و اینک نسخ متعددی از آن در دست است I/531) S, GAL, I/366; ؛ GAL, کوپریلی، 164؛ سید، خطی، 3/22). شرح کتاب التصریف ابن مالک نیز در دست است (همان، 2/18). همچنین در کتابخانهٔ تیموریه اثر مجهول المؤلفی تحت عنوان تصریف الافعال وجود دارد که در حاشیهٔ آن شرحی از ابن ایاز آمده است (نک: سید، فهرس المخطوطات المصورهٔ، 1/401). این اثر شاید غیر از تصریف ابن مالک باشد.
