اِبْن‌ِ مَرْدویه، ابوبکر احمد بن موسی بن مردویه ابن فورک (323- 24 رمضان 410ق/935-23 ژانویهٔ 1020م)، از محدثان بزرگ اصفهان. وی در خاندانی اهل دانش به دنیا آمد، چنانکه پدرش ابوعمران و برادرش ابوعبدالله محمد نیز از محدثان و عالمان اصفهان بودند (ابونعیم، 2/307، 314؛ مافروخی، 29؛ ذهبی، تاریخ، 361). ابن مردویه ظاهراً در اصفهان پرورش یافت و در همانجا به تحصیل پرداخت. سپس برای شنیدن حدیث به دیگر شهرها رفت. در سفری به عراق، در بصره و کوفه دانش آموخت و در 349ق در بغداد بود. مدت اقامت وی در عراق روشن نیست، اما می‌دانیم که در 351ق در اهواز بوده است که شاید این تاریخ مربوط به بازگشت وی از عراق باشد (سمعانی، الانساب، 3/239؛ ابن نقطه، التقیید، 1/199؛ ذهبی، سیر، 16/13). از مشایخ او سلیمان بن احمد طبرانی، ابوالشیخ اصفهانی، حمزهٔ اصفهانی، عبدالباقی ابن قانع، ابوبکر ابن کامل، ابوبکر احمد بن سلیمان نجاد، ابوسهل ابن زیاد قطان، دعلج بن احمد سجزی، ابواحمد عسال و نیز پدرش را می‌توان نام برد (سمعانی، همان، 1/284؛ ابن نقطه، همانجا؛ ذهبی، همان، 16/277، 17/308). کسان بسیاری نیز از ابن مردویه بهره برده‌اند که ابونعیم اصفهانی ابومنصور محمد بن احمد ابن شکرویه، ابوالخیر محمد بن احمد بن رَرا، احمد بن عبدالرحمان ذکوانی، عبدالرحمان، عبدالوهاب و عبیدالله پسران محمد بن اسحاق ابن منده و عبدالرزاق بن عمر شایان ذکرند (نک: خوارزمی، مقتل، 1/70؛ ابن عساکر، 560؛ ضیاء مقدسی، 1/185، جم؛ ابن نقطه، همانجا؛ ذهبی، همان، 17/310). دربارهٔ تبحر ابن مردویه در حدیث وسعهٔ روایت وی باید گفت که او از حافظان بزرگ بوده و نیز از مشایخ بسیاری بهره برده است و از این رو وی را همانند حاکم نیشابوری و طبرانی دانسته‌اند. چنانکه، به گفتهٔ ذهبی، ابن مردویه چندان دارای علو سند بود که گویی بخاری را درک کرده باشد. نیز باید گفت که در برخی منابع حدیثی از وی با عناوینی چون «ملک الحفاظ» و «طراز المحدثین» یاد شده است (ابونعیم، 1/168؛ خوارزمی، المناقب، 54؛ ابن طاووس، علی، الیقین، 129؛ ذهبی، همان، 17/36، 308-310). آثار: الف - خطی: الامالی، که مورد استفادهٔ ابن شهر آشوب در مناقب (2/222) قرار گرفته و بخشی از آن به صورت خطی در کتابخانهٔ ظاهریه موجود است (ظاهریه، 110؛ فهرس، 581). همچنین مرویاتی از طبرانی و ابوالشیخ اصفهانی که ابن مردویه آنها را برگزیده است (نک: سمعانی، التحبیر، 1/166، 2/13)، در کتابخانهٔ ظاهریه نگهداری می‌شود ( فهرس، 373، 421-422، 437، 575 -576). ب - آثار یافت نشده: در میان آثار یافت نشدهٔ او، 3 کتاب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که بخشهایی از آنها در منابع بعدی نقل شده است: 1. تاریخ اصبهان (رافعی، 1/2)، که مورد استفادهٔ ابونعیم اصفهانی در ذکر اخبار اصبهان (1/249، 272، جم)، سمعانی در الانساب (1/68، 160، جم)، ابن نقطه در الاستدراک (1/19، 20، جم) و التقیید (1/236، 270، جم)، یاقوت در معجم البلدان (1/106، 3/873)، ابن نجار در ذیل (نک: ابن ایبک، 338)، ذهبی در تذکرهٔ (3/886، 974، جم) و سیر (14/463، 15/554، جم) و ابن حجر در لسان المیزان (1/117، 266، جم) قرار گرفته است. ابن مردویه در این کتاب به جرح و تعدیل روات نیز پرداخته و ظاهراً بر آن بوده است که از آنان حدیثی مسند نقل کند (مثلاً نک: ابونعیم، 1/235؛ ذهبی، همان، 16/127، 400)؛ 2. تفسیر القرآن (ابونعیم، 1/168؛ ذهبی، همان، 17/310). این کتاب مورد استفادهٔ ابن کثیر در تفسیر (2/12، 18، جم) و البدایهٔ (1/91، 96، جم)، ابن جزری در اسنی المطالب (ص 100، 101)، ابن حجر در الاصابهٔ (3/177، 296، 6/20) و سیوطی در الدر المنثور (1/12، 16، جم) واقع شده است (نیز نک: رودانی، 170، که از این کتاب با عنوان التفسیر المسند یاد و طریق روایی آن را ذکر کرده است)؛ 3. مناقب علی (ع)، که ظاهراً کتاب مفصلی بوده است (ابن شهر آشوب، معالم، 126). وی در این کتاب به گردآوری اسانید مختلف احادیث پرداخته، چنانکه حدیث «ان علیّاً خیر البشر» را با بیش از 40 سند روایت کرده بوده است (ابن طاووس، احمد، 148). این کتاب مورد استفادهٔ ابن شهر آشوب در مناقب (1/9، 2/7، جم)، علی ابن طاووس در الطرائف (ص 23، 41، جم) و الیقین (ص 129- 148، جم)، احمد ابن طاووس در بناء المقالهٔ الفاطمیهٔ (ص 198، 212، جم)، عمادالدین طبری در کامل (ص 167، 227، جم)، اربلی در کشف الغمهٔ (1/66، 141-147، جم)، علامهٔ حلی در نهج الحق (ص 214، 225، جم) و ابن حاتم شامی در الدر النظیم (1/102) قرار گرفته است. همچنین در برخی از منابع حدیثی، بی‌آنکه نامی از کتابی خاص برده باشد، پاره‌هایی از اینگونه احادیث نقل شده که می‌تواند مربوط به همین کتاب باشد (مثلاً نک: «القاب الرسول»، 214، 223، جم؛ دیلمی، 2/116-117؛ ابن جوزی، 1/350، جم؛ هاشم بن محمد، 5، جم؛ منتجب‌الدین، 25، جم؛ جوینی، 1/178، جم). گفتنی است که وی خطبهٔ شقشقیه را نیز روایت نموده است (نک: راوندی، 1/131-132). ابن مردویه طرق حدیث طیر را نیز در یک جزء روایی جمع کرده بود که ابن کثیر ( البدایهٔ، 7/354) از آن یاد کرده است. از دیگر کتابهای ابن مردویه می‌توان: المستخرج علی البخاری، المستخرج علی مسلم، الامثال، اولاد المحدثین، التشهد وطرقه و الفاظه و العلم را نام برد (ابن ماکولا، 7/197؛ ابن نقطه، التقیید، 1/199؛ ذهبی، همانجا؛ برای دیگر آثار، نک: سمعانی، التحبیر، 1/385؛ ابوموسی مدینی، 196؛ تبصرهٔ العوام، 271؛ ابن کثیر، تفسیر، 2/79). همچنین دو نسخه از کتابی با عنوان معجم البلدان در کتابخانه‌های آصفیه و مرکزی تهران موجود است که به وی نسبت داده شده (مرکزی، 12/2961؛ )، GAL,S,I/225 اما در انتساب نسخهٔ کتابخانهٔ مرکزی به ابن مردویه تردید است، زیرا در آن (برگ 2 الف، جم) از کسانی که در سده‌های متأخر می‌زیسته‌اند، نام برده شده است (نیز نک: GAL,S, ؛ I/411, برای اسماء الرجال منسوب به وی نک: ه د، 4/421). ابن مردویه نوه‌ای به نام ابوبکر احمد بن محمد بن احمد بن موسی (409- 498ق/1018- 1105م) داشته که به ابن مردویهٔ صغیر مشهور بوده است. وی در اصفهان از مشایخی همچون ابونعیم اصفهانی بهره برد و کسانی چون ابوطاهر سلفی از وی حدیث شنیدند و سلفی او را توثیق کرده است. ذهبی از آثار او یک جزء روایی در طرق حدیث «طلب العلم فریضهٔ...» یاد می‌کند (نک: سلفی، 1/113؛ ابن نقطه، التقیید، 1/198؛ ذهبی، تذکرهٔ، 4/1212، سیر، 19/207- 208).