اِبْن‌ِ لِیون (لئون1)، ابوعثمان سعد بن احمد بن ابراهیم بن احمد تُجیبی (681 -750ق/1282-1349م)، ادیب و شاعر اندلسی که در علوم حدیث، فرائض، پزشکی و کشاورزی نیز دست داشته است. تبارش از لورقه2 بود، اما او خود در المیره3 زاده شد و تا پایان عمر نیز همانجا ماند (ابن قاضی مکناسی، 3/292). وی نزد استادی برجسته چون احمد بن عبدالنور ادب آموخت و مایه‌های اولیهٔ تعلیم و تربیتش را از او گرفت، نیز در محضر محمد بن احمد بن شعیب و محمد بن علی بن ابی العیش همدانی شاگردی کرد (همانجا). مدتی نیز به تحصیل پزشکی روی آورد و با اهل این فن به گفت و شنود پرداخت، تا حدی که در این فن مهارت یافت (باباتنبکتی، 123)؛ اما دانسته نیست که پزشکی را نزد چه استادانی آموخته است. ابن لیون در المریه مجلس تدریس داشت و شاگردان بسیار تربیت کرد. از جمله مشهورترین آنان باید از لسان‌الدین ابن خطیب (مقری، 8/90) که در آثارش از استاد خود بسیار یاد کرده است و نیز از ابن خاتمه، ابن مصادف و ابن حضرمی نام برد (ابن خطیب، الاحاطهٔ، 1/210؛ ابن قاضی مکناسی، 3/294- 295؛ بابا تنبکتی، همانجا). گفته‌اند که دانشمندان و بزرگ‌زادگان برای تحصیل طب نزد او می‌رفته‌اند (بابا تنبکتی، همانجا). ابن لیون را به دینداری و نیک خویی ستوده‌اند. وی مردی گوشه‌گیر بود و تا پایان عمر مجرد زیست و چون مردی عدالت‌خواه بود، برخی از قاضیان المریه او را به نیابت خود منصوب می‌کردند (همانجا؛ ابن قاضی مکناسی، 3/293؛ ابن خطیب، الکتیبهٔ، 86). گفته شده است که برخی، او را با سعد بن احمد تجیبی جیانی (د 722ق) خلط کرده‌اند (بابا تنبکتی، 124- 125). ابن لیون علاقهٔ خاصی به گردآوری کتب، تصحیح و مقابلهٔ آنها داشت. به همین سبب کتابخانهٔ بزرگی فراهم آورد که یکی از بهترین کتابخانه‌های المریه محسوب می‌شد. ابن حضرمی، یکی از شاگردانش، که 30 سال نزد وی بوده و پاره‌ای از منظومه‌های او را در حدیث و فرائض (علم تقسیم ارث) حفظ کرده بود، همواره از کتابخانهٔ او استفاده می‌کرده است (همو، 123، 124). وی سرانجام در 70 سالگی به بیماری طاعون که در المریه شیوع یافته بود، درگذشت (همو، 124). آثار: ابن لیون یش از 100 کتاب و رساله در قالب نظم و نثر در زمینه‌های کشاورزی، پزشکی، حدیث و فرائض پدید آورده که بیشتر آنها از بین رفته است (ابن خطیب، اوصاف الناس، 48؛ مقری، 8/91). گفته‌اند که در زمان ابن لیون، هیچ نویسنده‌ای به اندازهٔ او پرکار و صاحب اثر نبوده است (بابا تنبکتی، 123). آثار وی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: آثاری که به قلم خود اوست و نوشته‌هایی که از دیگران اقتباس و تلخیص کرده و غالباً آنها را به نظم کشیده است. مهارت وی در تلخیص کتابها به حدی بود که در مغرب به وی مثل می‌زدند (مقری، همانجا). ظاهراً تنها اثر چاپی ابن لیون به گفتهٔ زرکلی (3/83)، النخبهٔ العلیا من ادب الدین و الدنیا ست که تلخیصی از اثر ابوالحسن ماوَردی است. آثار خطی: 1. ابداع المَلاحهٔ و انهاء الرّجاحهٔ فی اصول صناعهٔ الفلاحهٔ، ارجوزه‌ای است در کشاورزی، نسخه‌هایی از آن در غرناطه (نک: و رباط موجود است (واتسون، 349)؛ 2. الانالهٔ العلمیهٔ من الرسالهٔ العلمیهٔ فی طریقهٔ الفقراء المتجردین من الصوفیهٔ، گزیده‌ای است از رسالهٔ علی بن عبدالله ششتری در احوال صوفیان. ابن لیون افزون بر تلخیص اثر، قسمتهایی از آن را نیز تصحیح کرده است. نسخه‌ای از آن در رباط موجود است (علوش، 2(1)/156) و زرکلی نیز (همانجا)، نسخه‌ای از آن داشته است؛ 3. بُغیهٔ المؤانس من بهجهٔ المجالس وانس المجالس، تلخیصی از کتاب بهجهٔ المجالس ابن عبدالبر نمری (د 463ق) است که در 737ق صورت گرفته است. نسخه‌های خطی آن در دارالکتب مصر (سید، 1/110)، کتابخانهٔ احمدیهٔ تونس (منصور، 28-29) و قرویین فاس (فاسی، 3/343) بر جای مانده است؛ 4. لمح السحر من روح الشعر و دوح الشجر (روح الشحر)، گزیده کتاب روح الشعر، اثر محمد بن احمد بن جلاّب فهری است که ابن لیون آن را در 20 فصل تنظیم کرده است. تاریخ خاتمهٔ این گزیده 739ق است. نسخه‌هایی از آن در کتابخانهٔ احمدیه دمشق (منصور، 103)، دارالکتب مصر (سید، 2/279) و همچنین در آلمان (واگنر، و کتابخانهٔ صبیحیهٔ سَلا ( فهرس، 332) موجود است. غیر از ارجوزهٔ ابن لیون که قبلاً ذکر آن رفت، نمونه‌هایی از شعرهای وی در منابع ذکر شده که بیشتر آنها در زمینهٔ پند و اندرز است؛ شعرهایی نیز در زمینهٔ تشویق به آموختن دانش، نهی از کارهای ناپسند و امید و توسل به پرورگار دارد. ابن قاضی مکناسی (3/295) دربارهٔ شعر ابن لیون گفته است که او شعر را خوب می‌شناخته، اما خود شاعر برجسته‌ای نبوده است. ابن لیون به شعرهای حلاّج، ابن خفاجه، ابن عریف و ابن عبدربه علاقه داشته است (مقری، 8/141-143). مقری 3 اثر از آثار منظوم او را با نمونه‌هایی از اشعار وی آورده است؛ الابیات المهذبهٔ فی المعانی المقربهٔ، شعرهایی در زمینهٔ پند و اندرز (نک: مقری، 8/122-123)؛ انداء الدیم فی الوصایا و الحکم (همو، 8/132-141). تألیف این اثر در 721ق پایان یافته است؛ نصائح الاحباب و صحائح الا¸داب (همو، 8/91-122)، شامل 200 بیت از شعرهای پندآموز. آثار دیگری که به ابن لیون نسبت داده‌اند، عبارتند از: العماد فی علوم الاسناد (کتانی، 1/385)؛ مختصر کتاب السجلماسی در علم بدیع (ابن قاضی مکناسی، 3/294)؛ مختصر کتاب الفصوص صاعد لغوی (همانجا)؛ منظومهٔ فی علم التکسیر )؛ GAL,S,II/380) النثر العلمیهٔ، که مقاله‌ای است عرفانی (همانجا). ظاهراً وی در زمینهٔ پزشکی نیز نوشته‌هایی داشته (ابن خطیب، اوصاف الناس، 48) که اثری از آنها بر جای نمانده است.