اِبْن‌ِ قَطّاع، ابوالقاسم علی بن جعفر بن علی سعدی (10 صفر 433- 515ق/19 اکتبر 1041-1121م)، نحوی، لغوی و ادیب. وی در صِقِلّیه (سیسیل) به دنیا آمد و از این رو صقلّی نیز خوانده شده است. فیروزآبادی (ص 48) وی را از خاندان اغلبیان که بر صقلیه حکم می‌راندند، دانسته است. پدرش ادیب و از عالمان لغت بود و در ترسل نیز دست داشت (قفطی، 1/265) و شاید در دستگاه حکومت نیز صاحب مقامی بود و در لغت و عروض نیز آثاری داشت (فیروز آبادی، همانجا). گفته‌اند که وی از شاگردان قُضاعی بوده است ( بستانی، 3/460). قفطی (همانجا) چهار بیت از اشعار وی را نیز نقل کرده است. ابن حجر (4/209) به نقل از یاقوت همهٔ نیاکان ابن قطاع را شاعر و ادیب دانسته، اما این مطلب در شرح حال او در ادباء یاقوت (12/279- 283) دیده نمی‌شود. به هر حال تردید نیست که وی در شمار اشراف صقلیه بود و مکاتباتش با بزرگان، خاصه امیر ابومحمد جعفر بن طیّب کلبی که عمادالدین کاتب (1/112) بدان اشاره کرده، تأییدی بر این نکته است. ابن قطاع در صقلیه و شاید در پالرمو از ابن بِرّ (ه م) لغوی و دیگر استادان روزگار خود دانش آموخت (قفطی، 2/236؛ فیروزآبادی، 152؛ عباس، العرب، 109؛ بستانی، همانجا). وی همچون پدر، و بی‌گمان به ارشاد و تعلیم او، به لغت، صرف و نحو و عروض پرداخت و از نوجوانی به شعر روی آورد (عمادالدین، 1/51) و سرانجام در موطن خود و سپس در مصر در نحو و ادب پیشوایی یافت (یاقوت، همان، 12/280؛ قفطی، همانجا). زندگی ابن قطاع و بسیاری دیگر از عالمان سیسیل با تسلط تورمانها بر جزیرهٔ سیسیل (452- 455ق) دستخوش نابسامانی شد. چنانکه گروه بسیاری، از جمله ابن قطاع ناگزیر به مهاجرت شدند ( بستانی، همانجا). به گفتهٔ ذهبی (19/433) وی در 460ق/1068م صقلیه را ترک کرد. از گزارش سلفی که از زبان یکی از شاگردان ابن قطاع نقل شده است (نک: عباس، اخبار، 129-130)، برمی‌آید که او نخست به سوی اندلس رفت و ابوالفضل یوسف بن حسدای، از وزرای مقتدر بن هود (عنان، 2/289)، هنگام ورود ابن قطاع به شهر سرقسطه با سرودن شعری ستایش آمیز مقدم وی را گرامی داشت و ابن قطاع نیز شعر وزیر را با وزن و قافیه‌ای همسان پاسخ گفت. از شعر ابن حسدای پیداست که آوازهٔ ابن قطاع پیش از این به اندلس رسیده بوده است و ابن قطاع که کمتر از 30 سال داشته، سخت مورد احترام وزیر بوده و احتمالاً همو موجبات اقامت ابن قطاع را در سرقسطه فراهم کرده بوده است. ظاهراً ابن قطاع در این سفر تنها نبوده، بلکه از آنجا که پدرش جعفربن‌علی در 474ق/1081م در بلنسیه اقامت داشته‌است ( بستانی، همانجا)، می‌توان گفت که همهٔ خاندان وی به اندلس کوچ کرده بودند. متأسفانه از زندگی ابن قطاع در اندلس آگاهی بیشتری در دست نیست و با آنکه وی ظاهراً در اواخر عمر به مصر رفت، بیشتر منابع به اقامت او در مصر توجه نشان داده‌اند و ظاهراً سبب این امر آن است که وی هنگام ورود به مصر از شهرت بسیار برخوردار بود، چه، به گفتهٔ برخی از منابع (نک: قفطی، همانجا؛ ابن خلکان، 3/323؛ ذهبی، ابن حجر، همانجاها)، مردم در آنجا وی را بسیار گرامی داشتند و به این ترتیب نزدیک 40 سال از زندگی او پیش از ورود به مصر، در حدود 500ق (قفطی، ابن خلکان، همانجاها)، در پردهٔ ابهام قرار دارد. ابن قطاع که هنگام ورود به مصر استادی کهنسال بود، به مدح افضل بن بدر جمالی، وزیر آمر بالله، دهمین خلیفهٔ فاطمی پرداخت و به معلمی‌فرزندوی برگزیده‌شد (عمادالدین،1/52؛ ابن‌جوزی، 1(8)/57؛ یاقوت، همان، 12/279) و در قاهره به تدریس پرداخت (قفطی، همانجا). پرآوازه‌ترین درس ابن قطاع، روایت صحاح جوهری بود (یاقوت، همان، 12/280). اما به گفتهٔ قفطی سلسله روایت وی ساختگی بود، چه در آغاز ورود او به قاهره، مردم دربارهٔ صحاح از وی پرسش کردند، اما او اظهار بی‌اطلاعی کرد. سپس چون رغبت طلاب علم را به این کتاب مشاهده کرد، سلسله سندی بر ساخت (همانجا) و حاشیه‌ای نیز بر کتاب مذکور نوشت (یاقوت، همان، 12/281)، اما اهل فضل آن را نپذیرفتند و او را به تساهل در روایت متهم ساختند. فیروزآبادی (ص 152) نیز این مطلب را تأیید کرده است. با اینهمه ریتسیتانو ( بستانی، 3/461) که تحقیقات جامعی دربارهٔ ابن قطاع دارد و عباس ( العرب، 227- 228) از مکتب ویژه‌ای در نحو و لغت در مصر یاد می‌کنند که تحت‌تأثیر آراء ابن قطاع شکل گرفت. مشهورترین شاگرد او، ابن برّی (ه م) نحوی مصری است که کار حاشیهٔ ابن قطاع را بر صحاح ادامه داد و در حاشیه‌ای که خود نوشت، از حواشی استاد بهرهٔ فراوان برد (یاقوت، همانجا؛ حاجی خلیفه، 2/1072). پسر ابن قطاع، ابوعلی محمد نیز در زمرهٔ شاگردان پدر بود و سلفی شعری به روایت او از ابن قطاع نقل کرده است (عباس، اخبار، 56). ابوالحسین هبهٔالله کاتب فرضی (همان، 129؛ قفطی، 2/237) و علی بن عبدالجبار ابن سلامهٔ هذلی (ابن ظافر، 99) نیز از ابن قطاع روایت کرده‌اند. اجازه‌ای نیز از او به ابوطاهر ابراهیم بن حسین عسقلانی به تاریخ 508ق در دست است (سید، خطی، 1/7). ابن قطاع در مصر چندین کتاب تألیف کرد که بیشتر به عنوان متنهای آموزشی از آنها استفاده می‌شد و آنچه امروز از آثار او در دست است، بازماندهٔ آثاری است که در مصر تألیف کرده است. وی در 515 (قفطی، همانجا؛ ابن خلکان، 3/324) یا 514ق (یاقوت، همان، 280) درگذشت و در کنار آرامگاه شافعی به خاک سپرده شد (سیوطی، 2/154). آثار چاپی: 1. الافعال. این کتاب که فرهنگی آموزشی دربارهٔ افعال زبان عربی است، از نخستین فرهنگهایی است که اختصاصاً دربارهٔ افعال تألیف شده است. نخستین بار ابن قوطیه دربارهٔ افعال، کتاب تصاریف الافعال را تألیف کرد و الافعال ابن قطاع در واقع متن ویراسته و گسترش یافتهٔ اثر ابن قوطیه است. خود وی آن را تهذیب کتاب الافعال نامیده است ( الافعال، 1/6). کتاب با مقدمه‌ای مسجع در باب برتری زبان عربی بر دیگر زبانها آغاز می‌شود. او خود گوید که به درخواست شاگردانش دست به تهذیب الافعال ابن قوطیه زده است (همانجا). بنابراین وی الافعال ابن قوطیه را تدریس می‌کرد. علاوه بر این، نسخه‌ای از این کتاب در دست است که یکی از شاگردان ابن قطاع از وی روایت کرده است (نک: شکیب ارسلان، 25(4)/496-497). به نظر ابن قطاع، استفاده از اثر ابن قوطیه به سبب آنکه بابهای آن در هم ریخته و در آنها تقدیم و تأخیر ناشایست رخ داده، کاری پرزحمت بوده است، گذشته از آن، افعال 4، 5 و 6 حرفی در آن نیامده است (همان، 1/7). از این رو، وی به قصد تألیف کتابی جامع برای افعال رایج به تکمیل و تبویب مجدد آن پرداخته و مطالب بسیاری را که در کتابهای دیگر پراکنده بوده، گردآورده است (همان، 1/8) تا فهم قرآن و حدیث را برای طالبان علم آسان سازد (همان، 1/6). مبنای تقسیم‌بندی ابن قطاع در الافعال بر حرف اول و وزن فعل و ساخت آن قرار دارد. به طوری که در هر باب معمولاً از ثلاثی صحیح شروع و پس از ذکر مضاعف و مهموز و معتل و مکرر به رباعی صحیح و خماسی و سداسی ختم می‌کند. با آنکه مبنای کار ابن قطاع بر ذکر شاهد نبوده، باز در جای جای کتاب به اشعار (مثلاً 1/36، 109) یا احادیث (مثلاً 1/121، 164، 182) یا آیات (مثلاً 1/227، 231) و گاهی امثال (مثلاً 1/58، 258) استشهاد می‌کند. شیوهٔ وی در شرح معنی فعل عموماً بر اختصار قرار دارد. با اینهمه فیروزآبادی (ص 151) می‌گوید: با وجود اختصار کتاب الافعال، در این زمینه بهتر از آن نوشته نشده است. الافعال ابن قطاع از مآخذ زبیدی در تاج العروس (نک: 1/5) بوده است و نظرات لغوی او در این اثر پراکنده است (عباس، العرب، 228). این اثر به کوشش محمد سورتی، امتیاز علی عرشی و سالم کرنکوی در حیدرآباد دکن (1360-1364ق) در 3 جلد به چاپ رسیده است. نظر گوئیدی دایر بر اینکه این اثر از ابن قطاع نیست و نیز عقیدهٔ گریفینی که آن را همان کتاب ابن قوطیه دانسته که در سدهٔ 6ق به دست جعفر بن عبدالرحمان سلمی با تفصیل بیشتر تحریر گشته است (بروکلمان، 5/346-347)، قابل تأمل است. 2. مجموع من شعر المتنبی و غوامضه. در مآخذ کهن از این اثر یاد نشده است. به عقیدهٔ غیاض (6(3)/239) مراد قفطی از «مجموع ادبی» (2/237)، احتمالاً همین کتاب است، اما دلیلی بر تأیید نظر او وجود ندارد. نخستین بار اومبرتوریتسیتانو، آن را با مقدمه‌ای کوتاه در «مجلهٔ مطالعات خاوری1» (1955م) به چاپ رسانید. این اثر در 1977م نیز یکبار دیگر به کوشش محسن غیاض و همراه با مقدمه‌ای سودمند با عنوان «شرح المشکل من شعر المتنبی» در مجلهٔ المورد (دورهٔ 6، شم 3، ص 237-260) در بغداد به چاپ رسیده است. ظاهراً غیاض از کار ریتسیتانو بی‌اطلاع بوده است، زیرا با آنکه نسخهٔ اساس هر دو یکی است (قس: غیاض، همانجا؛ ریتسیتانو، )، XXX/207 به چاپ پیشین این نسخه اشاره نکرده است. شرح و نقد اشعار متنبی به شکل کنونی تنها بخشی کوتاه و گزیده از اصل اثر ابن قطاع را در بر می‌گیرد و مثلاً آنچه عکبری در شرح ابیات متنبی از ابن قطاع نقل کرده است، در این نسخه دیده نمی‌شود (غیاض، همانجا). ارزش این اثر در آن است که تنها اثر باقی مانده از مکتب ادبی صالح بن رشدین از معاصران و شاگردان متنبی محسوب می‌شود و اگر این اثر نبود، شروح و تعلیقات ابن رشدین و شاگردش ابن برّ، استاد ابن قطاع که دیوان را در قاهره شفاهاً برای طالیان علم شرح کرده بودند، ضایع می‌شد (غیاض، 6(3)/240). ابن قطاع در چند جای شرح خود از استادش ابن بر و ابن رشدین یاد کرده است (6(3)/241، 246، 254، 255، 257). مجموع که در نسخهٔ موجود، شامل 35 بیت است، به دو نقطهٔ کوتاه از متنبی ختم می‌شود که تنها از طریق ابن قطاع به دست ما رسیده است (غیاض، 6(3)/239). غیاض شرح 67 بیت دیگر را نیز که در اثر عکبری پراکنده است، به عنوان بخش دوم و ملحق مجموع فراهم کرده و به چاپ رسانده است (6(3)/249- 258). 3. منتخبات پراکنده‌ای از آثار ابن قطاع را گریفینی در «متنهای تازه یافتهٔ عربی2» که دربارهٔ تاریخ مسلمانان سیسیل است، به نقل از مخطوطات کتابخانه‌های تونس و میلان گردآورده و در پالرمو (1910م) به چاپ رسانیده است. آثار خطی: 1. ابنیهٔ اسماء. این اثر که پیش از الافعال نوشته شده (نک: ابن قطاع، الافعال، 1/15)، دربارهٔ اسم و مصدرهای عربی و اوزان آنهاست که در 122 لوحه یا جدول تنظیم شده است و دو نسخه از آن در دارالکتب (سید، خطی، 1/7) و یک نسخه در کتابخانهٔ باغ خیری پاشا ( مجلهٔ معهد، 7(2)/9-10) نگهداری می‌شود. ابن خلکان (3/323) این اثر را نشانهٔ وسعت دانش ابن قطاع دانسته است و یاقوت از آن با عنوان الاسماء فی اللغهٔ یاد کرده ( ادبا، 12/281) و در معجم البلدان موارد بسیاری از آن نقل کرده است (1/236، 339، 2/350، 3/101، 344، جم)؛ 2. ابیات المعایاهٔ. اثری در عروض که در آن 54 بیت با وزنهای نادر تحلیل شده‌اند. نسخه‌ای از آن در دارالکتب موجود است I/540) ؛ GAL,S, بستانی، 3/462)؛ 3. باب اختصار الزحاف، نسخه‌ای از آن در دارالکتب نگهداری می‌شود (سید، فهرس، 1/413)؛ 4. تکمله‌ای بر کتاب الحیاهٔ و الموت ابن درستویه که تنها تعلیق و تکملهٔ برجای‌مانده ازابن‌قطاع‌است )؛ GAS,VIII/107) 5. العروض‌البارع. از این اثر نسخه‌های متعددی وجود دارد، اما نام آن در همهٔ نسخه‌ها یکسان نیست. از تعدد نسخه‌های این اثر پیداست که در طول سده‌ها، خوانندگان بسیار داشته و بارها تدریس شده است. نسخه‌هایی از آن در دارالکتب (خدیویه،4/194؛ سید،همان،1/415)، آمبروزیانا( آمبروزیانا، )، I/145 صنعا ( صنعا، 4/1619)، اسکوریال 210-211) I/207-208, , 2 ESC)، لیدن ( ورهووه، و واتیکان ، GAL,S) همانجا) موجود است؛ 6. المختصر الشافی فی علم القوافی، بروکلمان آن را مختصر العروض البارع دانسته است .(GAL,I/375) نسخه‌ای از آن در دارالکتب (خدیویه، همانجا) به همراه العروض البارع موجود است. نسخهٔ دیگری در لیدن وجود دارد که بروکلمان ، GAL,S) همانجا) احتمال داده است مختصر دومی از العروض البارع و بنابراین همانند المختصر الشافی باشد؛ 7. مختصر فی مهمات الدوائر التی اهملتها العرب، دربارهٔ دوایر عروضی که دیگران به آن توجه نکرده‌اند. نسخه‌ای از آن در دارالکتب وجود دارد (همانجا). در موزهٔ بریتانیا (ریو، نسخه‌ای از یکی از آثار ابن قطاع وجود دارد که عنوان آن کتاب العروض فی معرفهٔ اوزان اشعار العرب است. ریو توضیح داده است که این اثر 27 وزن عروضی را که از نظر پیشینیان دور مانده، معرفی می‌کند. بنابراین، این نسخه باید با نسخهٔ دارالکتب یکی باشد. آثار یافت نشده: 1. الدرّهٔ (الجوهرهٔ) الخطیرهٔ من شعراء الجزیرهٔ، از آثار معروف ابن قطاع است که وی در آن 20 هزار بیت از 170 شاعر صقلّی را جمع‌آوری کرده بوده است (یاقوت، ادبا، همانجا). عمادالدین کاتب برای معرفی 44 تن از شاعران صقلیه، از این کتاب بهره برده است (نک: 1/51 -119). ابن اغلب نیز منتخبی از الدرهٔ شامل 67 شاعر فراهم کرد که عکس نسخه‌ای از آن با عنوان مختصر من الکتاب المنتخل من الدرهٔ الخطیرهٔ در دارالکتب موجود است ( بستانی، همانجا)؛ 2. لُمَح المُلَح، گلچینی ادبی از شعر شاعران اندلس (ابن خلکان، همانجا) که ابن فضل‌الله عمری در مسالک الابصار از آن استفاده کرده است (عباس، حاشیه بر وفیات، 3/323)؛ 3. الملح العصریهٔ (حاجی خلیفه، 2/1817). بخشهایی از این اثر نیز در مسالک الابصار نقل شده است (ابن فضل‌الله، 17/356، 360، 363، 367، 371)؛ 4. حواشی او بر صحاح (پیش از این ذکر شد)؛ 5. الاصوات (بغدادی، هدیه، 1/695)؛ 6. حاشیه بر کتاب الاحجار صاحب بن عباد )؛ GAS,VIII/208) 7. کتاب السیف (فی اسمائه و صفاته) (حاجی خلیفه، 2/1429؛ بغدادی، همانجا)؛ 8. شرح الامثلهٔ (قفطی، 2/237)؛ 9. الطوال و اسمائهم و صفاتهم (حاجی خلیفه، 2/1436)؛ 10. القصار و اسمائهم و صفاتهم (همو، 2/1450)؛ 11. فوائد الشذور و قلائد النحور، که ظاهراً گلچینی از اشعار بوده است (یاقوت، ادبا، 12/281)؛ 12. المجموع الادبی (قفطی، همانجا)؛ 13. المشی‌والسیر (حاجی‌خلیفه، 2/1459)؛ 14. الکشف عن مساوی الخمر (بغدادی، ایضاح، 2/324)؛ 15. النکاح (ابوحیان، 627)؛ 16. تاریخ صقلیهٔ (یاقوت، همان، 12/282؛ ابن فوطی، 4(3)/114). ابن قطاع اشعار بسیاری نیز داشته است (یافعی، 3/213)، اما در منابع اشاره‌ای به دیوان او نشده و احتمالاً او خود به تدوین دیوانی از شعر خویش نپرداخته است. با آنکه کسانی چون ابن کثیر (12/188) و ذهبی (19/434) شعر او را ستوده‌اند، اما یاقوت شعر او را هم سنگ دانشش نمی‌داند (همانجا). اشعار او بیش از همهٔ منابع در خریدهٔ القصر به نقل از الدرهٔ الخطیرهٔ او نقل شده است (عمادالدین، 1/51 - 55). دیگر منابع نیز ابیاتی از او آورده‌اند (یاقوت، همان، 12/282-283؛ ابن خلکان، 3/323-324).