اِبْنِ فَضْلُ اللّهِ عُمَری، شهابالدین ابوالعباس احمد بن یحیی ابن فضلالله بن عجلی بن دعجان قرشی عَدَوی عمری (3 شوال 700- 9 ذیحجهٔ 749ق/11 ژوئن 1301- 28 فوریهٔ 1349م)، مورخ، جغرافینگار، ادیب شافعی مذهب و از دیوانیان عصر ممالیک که نسبش به عمر بن خطّاب میرسد (ابن فضلالله، 11/2؛ ابن حجر، 1/395). وی در دمشق زاده شد، نخست در همانجا و سپس در حجاز و مصر به تحصیل پرداخت. ابن فضلالله مقدمات علوم را از ابتدا از شیخ کمالالدین ابن قاضی، سپس از شمسالدین ابن مسلم، فقه را از قاضی القضاهٔ شهابالدین ابن المجد عبدالله آموخت، احکام صغری را از شیخ تقیالدین ابن تیمیه، عروض و ادبیات را از شیخ شمسالدین صایغ و علاءالدین وداغی، معانی و بیان را از علامه شهابالدین محمود فراگرفت و شماری از دیوانها و کتب ادبی را نیز پیش او خواند و لغت و نحو را نزد شیخ اثیرالدین [ابن حنان] آموخت (صفدی، 8/254- 255؛ ابن قاضی شهبه، 3/79). در 729ق پدرش محییالدین یحیی که در دمشق کاتب سرّ بود از سوی سلطان وقت [ملک ناصر] به مصر احضار شد و به قاهره رفت و منصب کتابت سرّ مصر را عهدهدار شد (مقریزی، سلوک، 2(2)/309، خطط، 2/56). شهابالدین احمد که همراه پدر به این شهر رفته بود، وی را در ادارهٔ امور یاری میکرد و معاون و نایب او به شمار میرفت (ابن تغری بردی، 10/235؛ ابن فرات، 9(2)/392). در واقع کتابت سرّاسماً با پدر ولی عملاً با شهابالدین احمد بود (مقریزی، خطط، همانجا). احمد بر اثر سرپیچی از دستور سلطان در مورد نوشتن القابی برای یکی از سران و به سبب خشونت در گفتار خود با سلطان، از چشم وی افتاد و از مقام خود بر کنار گشت؛ پدرش نزد سلطان تقاضای بخشش فرزند را کرد (مقریزی، همان، 2/57، سلوک، 2(2)/464- 465). سلطان او را به شام فرستاد و در 738ق برادرش علاءالدین علی را به جای او به مباشرت محییالدین برگزید (ابن فرات، همانجا؛ مقریزی، همان، 2(2)/465). محییالدین در رمضان 738/ آوریل 1338 در قاهره وفات یافت. علاءالدین علی مستقلاً به جانشینی پدر به ریاست دارالانشاء قاهره منصوب شد، طولی نکشید که احمد بر اثر شکایات مکرری که از وی میشد. بار دیگر مورد خشم سلطان قرار گرفته و از دارالانشاء دمشق معزول گردید و در 14 شعبان 739ق/25 فوریهٔ 1339م به زندان افتاد (مقریزی، همان، 2(2)/464- 465، خطط، 2/57). ابن فضلالله در 740ق، بعد از 7 ماه و 18 روز از زندان قلعهٔ الجبل آزاد شد و اندکی بعد بار دیگر به ریاست دارالانشاء دمشق منصوب گشت و تا 743ق در همین سمت باقی بود. در این سال از سمت خود معزول شد و به جای او برادرش بدرالدین محمد به کتابت سرّ در دمشق منصوب گردید. احمد به شفاعت علاءالدین علی مورد عفو قرار گرفته، از مجازات مصون ماند و به دمشق بازگشت و تا هنگام مرگ از مشاغل دیوانی بر کنار ماند (همو، سلوک، 2(2)/487، 512، 2(3)/ 921؛ ابن قاضی شهبه، 3/19) و در این مدت به تألیف و تصنیف پرداخت (ابن وردی، 2/503) و احتمالاً آثار عمدهٔ وی ثمرهٔ اوقات فراغت سالهای آخر عمرش بوده است.وی در نویسندگی و مسائل مربوط به سیاست و کشورداری از دیگر اعضای خانوادهٔ خویش که در مشاغل دیوانی حکومت ممالیک شهرت یافته بودند، برتر بود، ولی با همهٔ این برتری نتوانست در حد پدر و برادرانش در کار خود توفیق حاصل کند. چنین استنباط میشود که این عدم موفقیت به سبب سرسختی و شدت عمل و صراحت لهجهاش بود که موجبات عدم رضایت سلطان و دشمنی کسانی را که با وی در تماس بودند، فراهم میساخت. او در انشاء و ترسل و نظم و نثر برجسته بود (همو، 2/502)، در سرودن شعر نیز ید طولانی داشت، اشعار تکلفآمیز او را نویسندگان دورهٔ ممالیک بسیار میستودند، ولی نثرش برتر از نظمش بود. وی خطی زیبا داشت (ابن ایاس، 1/533). ابن فضلالله در دمشق درگذشت و او را نزدیک قبر پدر و برادرش بدرالدین محمد در صالحیه دفن کردند (صفدی، 8/268). آثار: 1. التعریف بالمصطلح الشریف. این کتاب در آیین کشورداری ممالیک است که بر 7 بخش تقسیم شده: 4 بخش نخست دربارهٔ انواع مکاتبات، از قبیل عهود، تقالید و منشورها، خطبهها، وصایا، نامههای مربوط به بزرگان مانند قضات و وزراء، القاب و عناوینی که در آغاز و پایان نامه قید میشود و نمونههای زیادی از نامههایی که بین سلاطین ممالیک رد و بدل شده، بحث میکند. بخشهای 5 و 6 مربوط به جغرافیا و بخش 7 مربوط به اطلاعات عمومی مورد نیاز صاحبان دیوان انشاء است. این اثر بار نخست در 1312ق/1894م در قاهره و بار دوم با تحقیق و تعلیق محمد حسین شمسالدین، در 1988م در بیروت به چاپ رسیده است. 2. مسالک الابصار فی ممالک الامصار. این کتاب مهمترین اثر ابن فضلالله بوده و مشتمل بر 27 جلد است. کتاب دارای دو بخش اصلی است: نخست جغرافیای زمین و مسائل مربوط به آن؛ دوم موجودات روی زمین که بر دو دستهٔ ناطق و غیر ناطق تقسیم میشوند: بخش اول مشتمل بر دو نوع است. نوع اول بر 5 باب و نوع دوم بر 15 باب تقسیم میشود. هر باب خود شامل فصلهای گوناگون است. این بخش مربوط میشود به تاریخ طبیعی و جغرافیای طبیعی و متعلقات آن، به ویژه به مطالب مربوط به سرزمینهای مصر، شام و حجاز. در بخش دوم، مؤلف ساکنان کرهٔ زمین را به شرقی و غربی تقسیم کرده و ترجمهٔ احوال بزرگان، پزشکان، دانشمندان، فقیهان، سیاستمداران و دولتمردان را گرد آورده است. در بخش تاریخ از امتها و شهرها، از سال 541 - 744ق سخن گفته و تاریخ اقوام مغول هند و ترکها و کردها و لرها را ذکر کرده است (ابن فضلالله، 11/7-12؛ .(GAL,S,II/177 این کتاب تاکنون به صورت کامل به چاپ نرسیده، فقط قسمتی از بخشهای آن به این صورت چاپ شده است: الف - جزء اول به کوشش احمد زکی، قاهره، 1342ق/1924م؛ ب - وصف افریقیهٔ و المغرب و الاندلس فی اواسط القرن الثامن الهجری، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب، تونس، مجلهٔ البدر، 1342ق؛ ج - بخش مربوط به آفریقا (بجز مصر)، با ترجمهٔ فرانسوی توسط گودفروا دومنبین1، تحت عنوان «آفریقا بجز مصر2»، پاریس، 1927م؛ د - ذکر اخبار بلاد الروم (آسیای صغیر)، به کوشش تشنر3، لایپزیگ، 1929م؛ ه - ذکر اخبار الهند، به کوشش اشپیس4، در مجموعهٔ التصانیف المشرقیهٔ، لایپزیگ، 1943م؛ و - بخشی از کتاب مربوط به یمن، به کوشش ایمن سید، قاهره، 1974م؛ ز - قبائل العرب فی القرنین السابع و الثامن الهجریّین، به کوشش دُرُتئا کراوولسکی، بیروت، 1985، 1986م. بخشهای خطی کتاب: الف - اجزاء 2- 5 از بخش اول و جزء 5 از بخش 2 دربارهٔ ممالک اسلام آغاز و در ذکر وزیران مغرب پایان میپذیرد. نسخههایی از این جزء در ازهریه (ازهریه، 5/555 -556) و دارالکتب (خدیویه، 5/147، 149، 150) و به شمارهٔ 341 در مجموعهٔ لاندبرگ در اردن موجود است (بخیت، 3/45)؛ ب - جلدهای 6 و 7 در ذکر فقهای مذاهب چهارگانه، لغویون و نحویون، طوایف فقرا، حکمای متکلمان، پزشکان؛ ج - جلد 8 و اجزاء 5 تا 10 از نوع دوم، و اجزاء 13، 14، 16، 17، 20 و 23 مشتمل بر شرح احوال موسیقیدانان، بزرگان و وزیران، طوایف کاتبان و خطیبان، و نیز شاعران سدههای 4-7ق/ 10-13م مغرب و شعرای اسلامی قرن اول ق است که نسخههایی از این جزءها در کتابخانههای مهم جهان موجود است (نک: خدیویه، 5/147-150؛ بلوشه، 130 ، سید، 3/50 -51؛ GAL,S,II/175,177; I/174-175 , 2 ESCبخیت، 3/45-46؛ دوسلان، 408 -407 )؛ د - جزء 20، دربارهٔ گیاهان و جانوران، همراه با تصاویر رنگی از درختان و گیاهان گلدار تدوین یافته، از این جزء یک نسخه به شمارهٔ 344 در کتابخانهٔ منچستر موجود است (نک: ؛ GAL,S,II/175 مینگانا، 534 -532 )؛ ه - جزء 23 دربارهٔ تاریخ مربوط به سالهای 541 -744ق است که نسخهای از آن به شمارهٔ 2328 در پاریس موجود است ؛ GAL,S,II/177) دوسلان، .(408 یک جلد نیز به شمارهٔ 2329 در همانجا تحت عنوان سومین نوع «اجسام دهنیه» نگهداری میشود که مؤلف در آن جیوه، گوگرد، مومیا و کهربا را در شمار آن اجسام میآورد. ضمناً یک طرح تاریخ عمومی از ابتدای خلقت تا خلافت حضرت علی(ع) ارائه میکند، سپس از 12 امام و سایر اعقاب آن حضرت تا نسل پنجم سخن میراند. خالدوف کتابی تحت عنوان تعلیقهٔ مختصرهٔ من تاریخ ابن فضل الله المسمی بالمسالک و الممالک، مشتمل بر 14 باب به شمارهٔ 9612 معرفی میکند که مؤلف آن معلوم نیست .(I/448) 3. ممالک عبادالصلیب یا رسالهٔ تشتمل علی کلام اجمالی فی مشاهیر ممالک عبادالصلیب، که ابن فضل الله آن را دربارهٔ ممالک فرنگ زمان خود نوشته و در آن از اوضاع سیاسی و اجتماعی سرزمینهای فرانسه، آلمان و ایتالیا، به ویژه اهلِ ونیز و جنوا و روابط و علایق آنان با مسلمانان بحث کرده است. این کتاب با ترجمهٔ ایتالیایی آن، توسط میکله آماری5 در رم (1883م) به چاپ رسیده است. 4. دمعهٔ الباکی. تنها اوراق بهجا مانده از این اثر، دو صفحهٔ پایانی کتاب است مشتمل بر یک مینیاتور در چستربیتی (رایس، .(856-867 بغدادی از این کتاب زیر عنوان دمعهٔ الباکی ویقظهٔ الشاکی (1/110)، نام میبرد، ولی صفدی دمعهٔ الباکی ویقظهٔ الساهر را تحت عنوان مستقل ذکر میکند (8/255). 5. الشَتَویّات، مجموعهٔ نامههای ابن فضل الله است به تنی چند از علمای زمان خود، دربارهٔ زمستان سخت 744ق دمشق، با پاسخهای آنها. این جزوه به شمارهٔ 351 در لیدن و 3104 در کتابخانهٔ دانشگاه استانبول نگهداری میشود ( ورهووه، VII/333 ؛ GAL,II/178; فروخ، 3/763). فؤاد سید از این کتاب به عنوان دیوان شعر ابن فضلالله نام میبرد که به شمارهٔ 1144 در دانشگاه استانبول نگهداری میشود و آن را نسخهٔ صحیح و معتبر ذکر میکند که آخرش ناقص است (سید، فهرس المخطوطات المصورهٔ، 1/485-486). 6. مختصر قلائد العقیان (زرکلی، 1/268)، یا الدرر الفرائد فی مختصر قلائد العقیان (فروخ، همانجا). این کتاب خلاصهای است از قلائد العقیان تألیف ابن خاقان ؛ GAL,S,II/176) معلوف، 3(1، 2)/ 343)، نسخهای از آن که در 720ق نوشته شده، در دارالکتب مصر موجود است (زیدان، 3/244). 7. النبذهٔ الکافیهٔ فی معرفهٔ الکتابهٔ و القافیهٔ، موجود در کتابخانهٔ لایپزیگ به شمارهٔ 493 ، GAL) همانجا؛ فولرس، .(150-151 8. یقظهٔ الساهر و وثبهٔ الخاطر، موجود در کتابخانهٔ احمدیهٔ تونس به شمارهٔ 5433 (منصور، 133-134). آثار یافت نشده: 1. حسن الوفاء لمشاهیر الخلفاء (بغدادی، 1/110)؛ 2. الدائرهٔ بین مکهٔ و البلاد (سکعهٔ، 743)؛ 3. الدعوهٔ المستجابهٔ، در یک جلد (صفدی، 8/255)؛ 4. ذهبیّهٔ العصر (بغدادی، همانجا)؛ 5. سفرهٔ السفرهٔ (صفدی، همانجا)؛ 6. صبابهٔ المشتاق (همانجا)؛ یا صبابهٔ المشتاق فی المدائح النبّویهٔ (بغدادی، همانجا) یا صبابهٔ المشتاق فی البدائع النبویّهٔ، دیوانی است مشتمل بر قصایدی در مدح پیامبر اسلام(ص) (فروخ، 3/763)؛ 7. فواضل السمر فی فضائل آل عمر، در جلد (صفدی، همانجا)؛ 8. المبکیات (ابن شاکر، 637)؛ 9. نفحهٔ الروض (صفدی، همانجا).