اِبْن‌ِ عَلاّن، شهاب‌الدین احمد بن ابراهیم بن محمد علان شافعی (975- رمضان 1033ق/1567- ژوئن 1624م)، از صوفیان نقشبندی که به استناد نسب نامه‌ای منظوم که خودش سروده، نسبتش با 20 واسطه به ابوبکر می‌رسیده است و به همین جهت او را «صدیقی» نیز نامیده‌اند (محبی، 1/157). از نسب‌نامهٔ مذکور برمی‌آید که بعضی از اجداد او در ایران می‌زیسته‌اند، چنانکه جد چهارمش علی بن مبارکشاه از دانشمندان مشهور شیراز در سدهٔ 8ق به شمار می‌رفته است. اینکه ابن علان زبان فارسی را هم می‌دانسته است (نک: خانی، 3)، از پیوند او با ایران و به تعبیری دیگر از ایرانی بودن او حکایت دارد. اگر درست باشد که وی در مکه به دنیا آمده است (زرکلی، 1/88)، بدون تردید می‌بایست که مهاجرت خانواده‌اش از ایران و اقامتشان در مکه به روزگار پدرش ابراهیم و یا جدش محمد علان اتفاق افتاده باشد، زیرا او خود زبان فارسی را چنان خوب می‌دانسته که به ترجمهٔ آثار مکتوب آن پرداخته است (نک: بخش آثار) و این نکته حاکی از آن است که وی در خانواده‌ای پرورش یافته بوده که به فارسی آشنایی کامل داشته و بدان تکلم می‌کرده‌اند. از مراتب و مراحل اولیهٔ تحصیلات علمی او اطلاعی در دست نیست، اما به اعتبار قول محبی (1/157- 158) که او را در زمرهٔ دانشمندان بلند مرتبه به شمار آورده و هم به لحاظ آنکه برادرزاده‌اش محمد علی به نزد او قرائت قرآن، حدیث، فقه، و تصوف آموخته است ( نامهٔ دانشوران، 4/432)، می‌توان گفت که وی پیش از گرایش به تصوف به تحصیل علوم دینی اهتمام داشته و آنگاه دست ارادت به تاج‌الدین بن زکریا عثمانی نقشبندی (د 1050ق) داده و معارف صوفیه را در طریقهٔ نقشبندی از او فراگرفته و به مقام شیخی و ارشاد رسیده است (محبی، 1/157؛ خانی، همانجا؛ بغدادی، 1/244). وی در مکه وفات یافت و در جانب غربی مزار خدیجه (ع) به خاک سپرده شد (محبی، 1/158). آثار: از نوشته‌های ابن علان که بیشتر شرحهایی است بر چند قصیده و سخنان صوفیان پیشین، برمی‌آید که وی اگرچه به قول محبی به مقام پیشوایی در تصوف رسیده بود، اما این نظر دربارهٔ او به جنبهٔ عملی وی در تصوف ارتباط دارد نه به وجههٔ علمی و یافته‌های برخاسته از مواجید و اذواق صوفیانه. آثار ابن علان به این قرار است: الف - چاپی: 1. شرح قصیدهٔ ابن بنت المَیْلَق، شرحی است بر قصیدهٔ صوفیانه محمد بن عبدالدائم بن محمد بن سلامهٔ شاذلی که در مصر (1305ق) به چاپ رسیده است؛ 2. شرح قصیدهٔ ابن مَدْیَن، شرحی است بر قصیده‌ای مشهور از شعیب بن الحسن مغربی تلمسانی که همراه با شرح پیشین منتشر شده است. ب - خطی: 1. رسالهٔفی‌الطریقهٔالنقشبندیهٔ، در بیان آداب خانقاهی و احوال مشایخ نقشبندیه که مؤلف با ذکر احوال پیرش تاج‌الدین، آن را شروع کرده است. هر چند محبی (همانجا) و بغدادی (1/156) متذکر نشده‌اند که این کتاب تعریبی است از مقامات خواجه بهاءالدین نقشبند، تألیف صلاح بن مبارک بخارایی و مشهور به انیس الطالبین و عدّهٔ السالکین (نک: منزوی، 11/808)، اما می‌توان به استناد قول خانی (همانجا) پذیرفت که این اثر ترجمهٔ انیس الطالبین است با اضافاتی از ابن علان، در احوال مشایخ نقشبندیه که پس از روزگار صلاح بخارایی در این طریقه علم شده‌اند. نسخه‌ای از این کتاب در معهدالتراث حلب موجود است (کمال، 62)؛ 2. شرح حکم ابی مدین، شرحی است که در آن از عادات و آداب خانقاهی سخن رفته است. اینکه زرکلی (1/88) تألیفی به عنوان «شرح الحکم العطائیهٔ» به او نسبت داده، سهو است و بی‌شک همین اثر اوست که محبی (همانجا) آن را «شرحی مفید» به شمار آورده است. از این شرح، دو نسخه شناسایی شده است: یکی در ظاهریه (ظاهریه، 1312) و دیگری در برلین ( آلوارت، شم 8681 )؛ 3. شرح قصیدهٔ ابن الجلیل فی التصوف. نسخه‌ای از آن در ظاهریه موجود است (کحاله، 35)؛ 4. شفاء الاسقام، رساله‌ای است در طب که یک نسخه از آن به خط مؤلف، مورخ 1004ق در کتابخانهٔ احمد ثالث استانبول موجود است (ششن، 88). ج - یافت نشده: 1. شرح رسالهٔ الشیخ الدمشقی، شرحی بوده است در توحید به روش صوفیه (محبی، بغدادی، همانجاها)؛ 2. شرح قصیدهٔ السودی (محبی، 1/157)؛ 3. شرح قصیدهٔ الشهر زوری (محبی، 1/158). علاوه بر اینها، باسلامه (ص 100) در گفت و گو از تاریخ کعبه، مطالبی را به نقل از احمد بن علان آورده است که بی‌شک از برادرزادهٔ او، یعنی محمدعلی است که او هم به ابن علان مشهور بوده و کتابی در تاریخ عمارت بیت‌الله داشته است (قس: نامهٔ دانشوران، 4/431).
