اِبْنِ عِزْرا، ابراهام بن مئیر1 (مایر) (ح 484-562ق/1091- 1167م)، مفسّر تورات، ادیب، مترجم آثار عربی به عبری، منجم و ریاضیدان یهودی اندلسی. وی در منابع عربی، ابواسحاق ابراهیم بن مجید خوانده شده است. او از نخستین پژوهشگرانی است که آثار مسلمانان را به زبان عبری ترجمه کرده و باعث گسترش اندیشه و دانشهای مسلمانان و یهودیان شرق در میان یهودیان اروپا شدهاند (پالنثیا، 500 -501؛ سارتون، .(II/187 ابن عزرا در طلیطله زاده شد، سپس همراه خانواده به قرطبه مهاجرت کرد. زندگی او را میتوان به دو مرحلهٔ متمایز تقسیم نمود: مرحلهٔ نخست که حدود نیم قرن به درازا کشید، در اسپانیا سپری شد. از دوران نوجوانی استعداد و نبوغ او در شعر و زباندانی مشهود بود، چنانکه پیش از خروج از اسپانیا به عنوان شاعر و اندیشمند، شناخته شده بود. مرحلهٔ دوم زندگی وی با مهاجرت او در 535ق/1140م از اسپانیا - احتمالاً به سبب فقر و تنگی معیشت (هوسیک، - آغاز میشود و تا پایان عمر او که در سفرهای طولانی میگذرد، ادامه مییابد. پسرش، اسحاق، که او هم شاعر شناخته شدهای بود، همزمان با پدر اسپانیا را ترک کرد و به بغداد رفت. در آنجا با هبهٔالله بن ملکا معروف به ابوالبرکات بغدادی، طبیب و فیلسوف، دوستی یافت و شعرهایی برای او سرود و سپس به اسلام گروید. این ماجرا ضربهٔ روحی عمیقی به ابن عزرا وارد کرد که تجلی آن در شعرهایش مشهود است. ابن عزرا به بغداد سفر کرد تا بتواند فرزند را دوباره به دین یهود بازگرداند، ولی موفقنشد («دائرهٔالمعارف یهود2»، .(VI/521 از این پس ابن عزرا زندگی خود را در سفر و غربت گذراند. آثار این سفرها در سبک نگارش او به وضوح برجای مانده است. تألیفات او در این مرحله شامل مقالهها و رسالههای کوتاهی است که اغلب فاقد نظم و ترتیب است. در 535ق، احتمالاً پس از سفری به شمال افریقا و خاورمیانه، در رم مستقر شد ( جودائیکا، VIII/1163- 1165 ) و در آنجا تفسیرهای بسیاری بر تورات نگاشت که چندان مورد توجه یهودیان آنجا قرار نگرفت. آثاری نیز دربارهٔ دستور زبان عبری نوشت که در 953ق/1546م در ونیز به چاپ رسیده است. در 542ق از ایتالیا به فرانسه رفت و از جانب یهودیان آنجا به گرمی پذیرفته شد. مهمترین تفسیرهای او بر عهد عتیق در فرانسه نوشته شد. در 553ق به لندن رفت و دو یا سه سال بعد به فرانسه بازگشت و کتابی در زمینهٔ نجوم از عربی به عبری ترجمه کرد. احتمالاً در اواخر عمر به قلهره3 در شمال اندلس رفت و همانجا درگذشت (سارتون، ؛ II/187 قس: جودائیکا، .(VIII/1164 ابن عزرا یکی از بزرگترین مفسران و شارحان عهد عتیق است. از 535ق به مدت 20 سال تفسیرهای بسیار بر عهد عتیق نوشت که تقریباً همهٔ بخشهای کتاب را شامل میشود. مهمترین تفسیرهای او در مورد پیامبران و غزل غزلهای سلیمان است (همان، .(VIII/1166 تفسیرهای او بر عهد عتیق با نوشتههای شارحان دیگر تفاوت چشمگیری دارد و بر موازین علمی و زبان شناسی استوار است (هوسیک، همانجا). روش وی آمیزهای است از روش کسانی که آراءِ آنان مبتنی بر روایات و نظریههای پیشوایان مذهبی است و روش گروه مخالف آنها که هیچ تفسیری را افزون بر متن عهد عتیق روا نمیدارند. ابن عزرا تفسیرهای خود را بر اساس متون و همچنین شرح مجموعهٔ قوانین شرعی و عرفی بزرگان یهود نوشته و دربارهٔ شرعیان دین بیشتر به تلمودها توجه داشته است ( جودائیکا، .(VIII/1166 در این نوآوریهای او در تفسیر میتوان وی را پیشگام اسپینوزا، فیلسوف قرن 17م دانست ( بریتانیکا، .(V/270 ابن عزرا بر خلاف عقاید رایج آن دوره تلویحاً میگوید که اسفار پنجگانه نوشتهٔ حضرت موسی (ع) نیست ( جودائیکا، .(VIII/1167 او دربارهٔ کتاب اشعیا عقیده داشت که این اثر حاوی نظریههای دو پیامبر است و این نظر وی امروزه به اثبات رسیده است (سارتون، .(II/188 ابن عزرا را به سبب داشتن نظریههای نوین دینی پدر نقادان کتاب مقدس خواندهاند ( جودائیکا، همانجا) و هر چند او را در شمار فیلسوفان نیاوردهاند، ولی افکار فلسفی او را از خلال تفسیرهایش میتوان دریافت (هوسیک، همانجا). وی عقیده داشت که سخنانش را مردم نادان نمیفهمند و همچنین نمیخواست که تودهٔ مردم از عقاید افراطی او آگاه شوند، بنابراین در تألیفات خود تعبیرات پیچیده و مبهمی به کار برده است ( جودائیکا، .(VIII/1168 عقایدفلسفی او نوافلاطونی است و از سلیمانبن جبیرول4 نیز متأثر بوده است. با اینهمه مانند فیلسوفان ارسطویی مسلمان، عقیده داشت که دانش پروردگار به امور کلی تعلق میگیرد، نه به امور جزئی (هوسیک، همانجا). ابن عزرا با اعتقاد به دخالت ستارگان در تعیین سرنوشت انسان، نظریهٔ خاصی دربارهٔ جبر و اختیار بشر ابراز نکرده است (جودائیکا، همانجا). ابن عزرا شعر نیز میسروده. بعضی از اشعار او با محتوای مذهبی و دارای مفاهیم فلسفی است و از آرزوی او به وحدت و پیوستن به پروردگار سخن میگوید. بیشتر این اشعار در اعیاد مذهبی یهودیان خوانده میشود. در شعرهای غیر مذهبی او از دوستی و عشق و طبیعت سخن میرود. وی مضامین شاعرانهٔ جدیدی در شعر عبری به کار گرفته، که از آن جمله است اشعاری تعلیمی به زبان حیوانات، شعرهایی در قالب چیستان و قطعات هجایی. یکی از شعرهای او از داستان حی بن یقظان ابن سینا برگرفته شده است (همان، .(VIII/1165-1166 ابن عزرا توانست شعر اسپانیایی و اشعار عربیِ یهودیان آنجا را به شاعران اروپای غربی معرفی کند، به طوری که بعد از مدتی این شاعران به تقلید از سبک او به سرودن اشعاری در محتوا و قالب شعر اسپانیایی پرداختند. دیوان شعر او در 1304ق/1886م در برلین به اهتمام یاکوب اگرس5 به چاپ رسیده است ( جودائیکا، همانجا). ابن عزرا را به درستی یکی از پیشگامان علم دستور زبان عبری میدانند. وی اگر چه اصول و نظریههای جدیدی ابراز نکرده، ولی توانسته است نوشتههای زبان شناسان عبری را که پیش از وی در مشرق زمین و اندلس آثاری به عربی داشتند، گرد آوری کند و به تدوین آنها به زبان عبری بپردازد. به این ترتیب یهودیان اروپا توانستند با آثار دانشمندانی که به زبان عربی تألیفاتی داشتند، آشنا شوند و به نزدیکی دو زبان عربی و عبری پی برند (همانجا). ابن عزرا آگاهی فراوانی دربارهٔ نجوم و علوم ریاضی داشت و کتابهای بسیاری در این زمینه به زبان عبری از خود به جای گذاشته است. وی با آگاهی از اطلاعات ریاضی دانان عرب زبان، روش استفاده از سیستم ده دهی (اعشاری)، را به یهودیان آموخت و با استفاده از حروف عبری «الف» تا «ط» به جای 1 تا 9 و تعیین علامت ویژهای برای نشان دادن صفر و قرار دادن دهگان در طرف چپ آن، به صورتی که اکنون معمول است، کمک بزرگی به یهودیان کرد (جودائیکا، .(VIII/1168 از مهمترین کارهای او ترجمهٔ شرح بیرونی بر زیج خوارزمی است. وی این کتاب را در 555ق/1160م به زبان عبری ترجمه کرد. اصل کتاب که به زبان عربی بوده است از بین رفته و تنها ترجمهٔ عبری آن به جای مانده است (نالینو، 164). ابن عزرا بر این اثر مقدمهای نوشته است. قسمتی از متن عبری کتاب همراه با ترجمهٔ آلمانی آن توسط اشتاین اشنایدر به چاپ رسیده است («دربارهٔ تاریخ ترجمهٔ...1»، 359 - .(355 در این مقدمه، ابن عزرا از تأثیر افکار ریاضی دانان و منجمان هندی بر دانشمندان عرب زبان سخن گفته و از کنکه یا منکه ریاضی دان و منجم هندی الاصل دربار هارون الرشید یاد کرده است. به عقیدهٔ ابن عزرا، کنکه اعداد اصلی (اعداد نهگانه) و سیستم ده دهی را به اعراب آموخته است (همان، .(331 بنابر گفتهٔ او، این شخص را زیجی بوده که خوارزمی برای تهیه زیج خود از آن سود برده است. ابن عزرا نیز در کتابش «دربارهٔ حرکات سیارات»، از روش بطلمیوس و دانشمندان عرب زبان استفاده کرده و به نتایج علمی قابل توجهی رسیده است. وی با مطالعهٔ محاسباتی که دانشمندان عرب زبان، مانند ابن مقفع و دیگران، در زمینهٔ حرکت خورشید انجام داده بودند، متوجه شد که خورشید نمیتواند در یک محل ثابت بماند؛ نکتهای که پیش از او بطلمیوس نیز نتوانسته بود به آن پی ببرد (همان، .(354-356 او همچنین دو رسالهٔ ماشاءالله در علم احکام نجوم را به عبری ترجمه کرده است («دائرهٔالمعارف یهود»، ؛ VI/524 I/391 .(GAL,S, از طریق همین ترجمهها و نوشتههای ابن عزرا در زمینهٔ علم نجوم بود که دانشمندان اروپایی توانستند با معلومات و دستاوردهای منجمان و ریاضی دانان عرب زبان آشنا شوند (سارتون، .(II/188 گفته میشود که وی مدتی هم در هند اقامت کرده و در نگارش آثار علمیش از منابع هندی سود جسته است. اما اشتاین اشنایدر («آیا ابن عزرا در هند بوده؟2»، این نظریه را رد کرده است. ابن عزرا حدود 108 کتاب به زبان عبری نوشته یا ترجمه کرده است. اکثر آثار او طی قرون گذشته به زبانهای لاتینی، آلمانی و فرانسه ترجمه شده است. نوشتههای او از این رو مورد توجه بوده که نه تنها حاوی اطلاعات وسیع و عمیق هستند، بلکه شیوهٔ نگارش، کوتاه و آهنگین بودن جملات، بیان هزل آمیز و قالب معمایی آن خواننده را مجذوب میکند و او را به تفکر و تأمل وا میدارد ( جودائیکا، ؛ VIII/1168 برای آشنایی با آثار او نک: جودائیکا؛ دائرهٔالمعارف یهود).