اِبْنِ عابِدین، عنوان چند فقیه حنفی، که در اواخر دوران حکومت عثمانی در شامات میزیستند. محمدامین بن عمربن عبدالعزیزبن احمد بن عبدالرحیم بن محمد صلاحالدین (1198-1252ق/1784-1836م)، فقیهو پیشوایحنفیان شام. او به جهت انتساب به جد اعلایش محمد صلاحالدین معروف به عابدین، به ابن عابدین شهرت یافت. نسب وی را به اسماعیل فرزند امام جعفر صادق (ع) میرسانند (نک: تیمور پاشا، 256؛ بستانی ف ). ابن عابدین پس از حفظ قرآن، تجوید و قرائت، برخی علوم دیگر را از شیخ سعید حموی شیخ القرّاء دمشق فراگرفت و در این هنگام بر مذهب شافعی بود. آنگاه به ملازمت شاکر عَقّاد پرداخت و از وی دانش آموخت. او به تشویق استادش از مذهب شافعی به حنفی عدول کرد و در این مذهب شهرتی یافت و به مرجعیت در فتوی رسید (مردم بک، 36-37). پدرش بازرگان بود و برای تجارت به هند سفر میکرد و از آنجا برای مطالعهٔ او کتاب میآورد (بیطار، 30(1)/127). از استادان و مشایخ او علاوه بر دو استاد مذکور میتوان از عبدالقادر و ابراهیم بن اسماعیل نابلسی و هبهٔالله بعلی شارح الاشباه و النظائر یاد کرد (ابن عابدین،3-4؛ کتانی،2/216). پسرشعلاءالدینمحمود و برادرزادهاش احمد عابدین، عبدالغنی میدانی، آلوسی، عارف حکمت بک، عمربن احمد عقّاد و دیگران از او دانش آموخته یا اجازه دریافت داشتهاند (کتانی، 2/217). وی در دمشق درگذشت و در مقبرهٔ بابالصغیر در خاک سپرده شد (مردم بک، 39). آثار چاپی: 1. ردّالمحتار علی الدر المختار فی شرح تنویر الابصار، که حاشیهای است بر الدر المختار حصکفی که خود شرحی است بر تنویر الابصار غزی. این کتاب در 5 جلد، نخستین بار در 1243ق در کلکته چاپ شده است و حاشیهٔ ابن عابدین نیز نامیده میشود. پسرش تکملهای بر آن افزوده و آن را به پایان رسانده است؛ 2. العقود الدریهٔ فی تنقیح الفتاوی الحامدیهٔ، که از مشهورترین آثار ابن عابدین به شمار میرود و در بولاق در 1270 و 1300ق به چاپ رسیده است؛ 3. عقود اللا¸لی فی الاسانید العوالی (دمشق، 1302ق)؛ 4. مجموعهٔ رسائل ابن عابدین، مشتمل بر بیش از 30 رساله (دمشق، 1301ق)؛ 5. منحهٔ الخالق، حاشیه بر کتاب البحر الرائق فی شرح الدقائق، در 8 جزء (قاهره، 1916م)؛ 6. نسمات الاسحار علی شرح المنار المسمی بافاضهٔ الانوار، در اصول و حاشیهای است بر شرح حصکفی بر کتاب المنار تألیف نسفی (استانبول، 1300ق، قاهره، 1328ق/1910 و 1979م). آثار خطی: 1. القاب الزحاف و العلل، در عروض (سید، 1/74؛ آلوارت، شم (3 )7157 )؛ 2. التعلیقات فی تحقیق مافی النقایهٔ (خالدوف، شم 4161 )؛ 3. فتح رب الارباب بحواشی لب الالباب بشرح نبذهٔ الاعراب. دو نسخه از این کتاب موجود است (ظاهریه، نحو، 375-376)؛ 4. نزههٔ النواظر علی الاشباه و النظائر (ظاهریه، فقه، 2/246). همچنین ذیل تاریخ مرادی، حاشیهای بر تفسیر بیضاوی و مطول و آثاری دیگر به او نسبت داده شده است (بغدادی، 2/367- 368). 2. محمدبن محمدامینبن عمر، ملقب به علاءالدین (1244- 1306ق/1828-1889م)، فقیه حنفی، از پیروان طریقت خلوتی که عمر خود را در مناصب قضایی و علمی و اجتماعی گذراند و در دمشق وفات یافت و در گورستان بابالصغیر دفن شد (حافظ، 1/63 -64). او پس از کسب مقدمات در کودکی از مجلس درس پدر استفاده کرد و پس از مرگ پدر، از علمای دمشق و مصر و حجاز چون شیخ سعید حلبی، عبدالرحمان کزبری، عبدالرحمان طیبی، حسن شطّی، حسن بیطار، حامد عطار، هاشم تاجی بعلی، ابراهیم باجوری شیخ جامع ازهر، احمد دحلان مفتی شافعیان در مکه، یوسف غزّی رئیس مدرسان در مدینه و دیگران فقه و حدیث را فراگرفت. اصول طریقهٔ خلوتیه را از قطب زمان شیخ محمد مهدی زواوی مغربی فراگرفت (حافظ، همانجا) و جانشین او گردید و به دستور او به قبول مناصب دولتی در دولت عثمانی از جمله مقام قضا در طرابلس شام تن در داد (تیمور پاشا، 253) و در جمعیت علمی برای گردآوری المجلهٔ الشرعیهٔ به ریاست وزیر و مورخ مشهور احمد جودت پاشا، در استانبول شرکت جست (سرکیس، 1/155). در زمانی که ریاست جمعیت خیریه را در دمشق عهدهدار بود، کتابهای موقوفه در شام - که در دسترس مردم نبود و تنها متولیان در اختیار داشتند - در یکجا گردآوری و نام المکتبهٔ العمومیهٔ بر آن نهاده شد (کرمی، 11). از آثار او قرهٔ عیون الاخبار بتکملهٔ رد المحتار علی الدر المختار، از 1290ق تاکنون چند بار در مصر چاپ شده و الهدیهٔ العلائیهٔ لتلامذهٔ المکاتب الابتدائیهٔ، که بار اول در 1299ق در سوریه و بار دوم در 1963م به چاپ رسیده است. از دیگر آثار باقی ماندهٔ او نسخهای از کتاب معراج النجاح فی شرح نور الایضاح، به خط مؤلف در کتابخانهٔ ظاهریه موجود است (ظاهریه، فقه، 2/183-184؛ در مورد دیگر آثار او نک: حافظ، 1/65). از دیگر افراد این خاندان احمد بن عبدالغنی بن عمربن عبدالعزیز (1238-1307ق/1823-1890م)، محدث و فقیه حنفی صوفی مسلک نیز قابل ذکر است (نک: تیمور پاشا، 251؛ حافظ، 1/83 -84). از وی چند اثر خطی با عنوانهای رفع الالتباس عن بغیهٔ الناس فی احکام الطهارهٔ والانجاس (ظاهریه، فقه حنفی، 10/396)؛ نثر الدرر علی مولد ابن حجر (همان، تاریخ، 2/531 -532)، العقیدهٔ القلبیهٔ و چند اثر دیگر در دست است (نک: حافظ، 1/84؛ تیمور پاشا، 252). همچنین میتوان از ابوالخیر محمد بن احمد بن عبداغنی بن عمر (1269-1343ق/1853- 1925م)، فقیه حنفی و مفتی شام یاد کرد (نک: تیموریه، 3/187) که اثری با عنوان التقریر فی التکویر از او در استانبول در 1900م به چاپ رسیده است (در مورد دیگر آثار وی، نک: حافظ، 1/404).