در بخش دوم از جلد یکم کتاب 'آذربایجان در سیر تاریخ ایران 'تاریخ تحولات منطقه آذربایجان در بستر تاریخی و جغرافیایی ایران پیگیری میشود .این مجلد به بررسی تاریخ 'دولتهای اقوام شرقی 'و 'تمدن ساسانی تا ظهور اسلام 'و اوضاع آذربایجان در این دوران مربوط میشود که مهمترین مطالب و سرفصلهای آن بدین قرار است :دولتهای اقوام شرقی (هونها, یوئهچیها, دولت کوشان, هیاطله, گوک ترکها, خزرها, دربند) ;تمدن ساسانی (ساختار اجتماعی, هنر, ادبیات, دانش و فلسفه, اعیاد و بازیها) ;آیینهای زرتشتی, مانوی و مزدکی ;زبان ;شهرنشینی و شهرها (شهرهای آذربایجان, دژهای اطراف مراغه) ;تبریز (اوضاع جغرافیایی, آب و آبیاری, آب و هوا, زلزله, معادن, راهها, پیدایش, وجه تسمیه) .