عناد
عناد و لجاجت طفل قدرتى است و بيگانه که ناگهان در مقابل ما قد عَلَم مى‌کند. شايد سعى مى‌کنيد با مهربانى و محبت با او کنار بيائيد، چيزى که زودتر از همه به فکر مادر مى‌رسد، اما فايده نمى‌کند. طفل همچنان مى‌گويد: نه. شايد امر مى‌کنيد؟ ولى بدين وسيله لجاجت شديدتر مى‌شود. عربده مى‌کشد و با اسباب‌بازى‌هاى خود بدرفتارى مى‌کند. در مرحله‌هاى شديد او حتى خود را به زمين مى‌اندازد، دست‌ها را مشت مى‌کند و به خودش مى‌کوبد و فرياد مى‌کشد. شايد شما هنگامى که کودکتان به لجاجت مى‌پردازد هراسان و نگران مى‌شويد اما بايد آرامش خودتان را حفظ کنيد و با اين اخلاق و رفتار جديد آشنا شويد. نوزاد کاملاً و مطلقاً بى‌دفاع بود. در سنين يک الى دو سالگى نيز طفل شما از محبت و مراقبت صرف شما برخوردار بوده است. در يک خانوادهٔ خوب طفل ديده است که همهٔ نيازهاى او با عطوفت و مهربانى برآورده شده است. وقتى گرسنه بود به او غذا مى‌دادى و هر وقت لازم بود قنداقش را عوض مى‌کرديد و از همه مهم‌تر مورد علاقه و حمايت شما بود. على‌الخصوص اولين بچه معمولاً همواره در مرکز هرگونه توجه قرار دارد. طفل در دورانى که قدرتى از خود ندارد مى‌فهمد که والدين وى قدرتمندانه از او حمايت مى‌کنند.
او با محيط اطراف خود آشنا مى‌شود، راه رفتن مى‌آموزد و مى‌تواند صحبت کند، طفل سريع رشد مى‌کند، بزرگ‌تر و قوى‌تر مى‌شود و روز به روز توانائى وى زيادتر مى‌گردد، طبيعى است که آگاهى او نيز بيشتر مى‌شود. او حالا از من صحبت مى‌کند، از اين تاريخ است که احساس مى‌کند محبت و بردبارى والدين وى کم مى‌شود. زيرا والدين شروع کرده‌اند که طفل را تربيت کنند و او را براى دنياى بزرگ‌ترها آماده سازند. از جمله سعى مى‌کنند که به او غذا خوردن صحيح را بياموزند و يا نظافت را به او ياد بدهند و غيره. بدين ترتيب اولين امر و نهى‌ها وارد زندگى طفل مى‌شود که او بايد به آنها توجه کند و اطاعت نمايد.
اينجا است که طفل تصور مى‌کند ديگر مثل گذشته مورد لطف و محبت نيست و اعتماد به نفس خود را از دست مى‌دهد. بنابراين او به‌طور انحرافى يعنى با مقاومت، مخالفت، عناد و لجاجت، عکس‌العمل نشان مى‌دهد.
پس اجتناب کنيد از اينکه با يک طفل لجوج، با سختگيرى رفتار نمائيد زيرا با اين عمل لجاجت او شديدتر مى‌شود. مسئلهٔ لجاجت کودک منحصر به شما نيست تقريباً هيچ مادرى يافت نمى‌شود که به اين مسئله برخورد نکرده باشد.
کسى که با اطفالِ زيادى سر و کار دارد مى‌داند که لجاجت در اطفال شدت و ضعف دارد. آيا اين مسئله ارثى است؟ هنوز به‌طور قطع ثابت نشده است. اتفاقاتِ نامطلوبِ کنارِ صحنه، عناد و لجاجت طفل را شديدتر مى‌کند. مثلاً اگر در خانواده‌اى دعوا و نزاع مو مشاجره باشد، لجاجت طفل در آنجا به مراتب شديدتر از خانواده‌اى است که در آن صلح و صفا و صميميت حکمفرما است.
اگر پدر و مادرى در تربيت طفل اتفاق نظر نداشته باشند مثل آن است که در مورد کودک خود احساس ندارند و بنابراين زمينهٔ لجاجت و عناد مساعد مى‌شود. اگر کودکانى که معاشر با طفل هستند لجوج باشند در او نيز تأثير مى‌کند. همچنين ثابت شده است که آب و هوا نيز در اين امر اثر دارد (در سرزمين آلپ هنگام ورزش بادهاى گرم و خشک به ثبوت رسيده است). همچنين هنگام تغييراتى در کيفيت بدن مثل دندان در آوردن، تغيير برنامهٔ غذائى و غيره لجاجت ظاهر مى‌شود، و بالاخره ممکن است پيش در آمدِ يک بيمارى باشد.
بعض بيمارى اطفال با اينگونه تغييرات ظاهر مى‌شود، پس اول توجه کنيد که طفل تب نداشته باشد.
- با طفل لجوج چکار مى‌کنيم؟
1. هرگز فراموش نکنيد که لجاجت و عناد ارتباطى با شرارت و بى‌تربيتى ندارد. لجاجت قدمِ لازمى است در جهت کسب استقلال کامل، و نشانهٔ آن است که طفل شما در حال تکامل است و اراده‌اش را تقويت مى‌کند.
2. مادران مجرب عقيده دارند بچهٔ با عناد داراى شخصيت بارزى مى‌شود و انسانى با ارادهٔ محکم و ثبات رأى و عقيده خواهد شد.
3. به طفل خود تا آنجائى که ممکن است آزادى بدهيد. مثلاً بگذاريد روزنامه را هر چقدر مى‌خواهد پاره کند و ريز ريز نمايد. و يا به او اجازه بدهيد با مدادرنگى روى کاغذ هر کارى مايل است بکند. اما هم زمان بايد به او نشان بدهيد که اين کارها حدوى دارد، يعنى کتاب‌ها را حق ندارد پاره کند و يا آسيب برساند، مبل‌ها را نبايد زخمى نمايد و روى ديوار نبايد نقاشى کند.
4. فرزند خود را تحت نظر بگيريد، به برنامه‌ها و نقطه نظرهاى او در خلال بازى پى ببريد. تا وقتى که مجبور نشده‌ايد مزاحم او نشويد. او را ذوق زده نکنيد. چيزى به او قول ندهيد که قادر به انجام آن نيستيد. لطفاً فکر کنيد که او چگونه نيروى ارادهٔ خود را عاقلانه به‌کار اندازد. در منزل وظايف کوچکى به او محول کنيد. او اين کار را خيلى دوست دارد.
5. نياز جسمانى اطفال کوچک براى تحريک بسيار زياد است ـ که آپارتمان‌هاى ما غالباً اجازهٔ چنين کارى را نمى‌دهند ـ با فرزندتان هميشه مؤدب و مهربان باشيد! نه يک فرمانده! چه فرماندهى هميشه لجاجت و عناد را به مبارزه مى‌طلبد. فقط هنگامى امر و نهى کنيد که چاره‌اى جز آن نيست. طفل نبايد در زندگى روزمره از بزرگتران لجاجت ببيند. در اين زمينه نيز براى کودکتان الگو باشيد. غيرمستقيم به او نشان بدهيد که انسان در خانواده گاهى بايد اطاعت کند و شما به‌عنوان مثال در مقابل پدر و يا مادر بزرگ تسليم بشويد. اما در اين باره هرگز خودنمائى نکنيد! و مهم‌تر از همه شيوهٔ تربيتى خود را مدام عوض نکنيد و هرگز ناگهان از مهربانى به سختگيرى متوسل نشويد.
6. شايد طفل بتواند بفهمد که نبايد لجاجت بکند اگر براى وى مسئله را قابل فهم کنيد. اگر هنگامى که طفل شروع به لجاجت مى‌کند بخواهيد براى وى با ملايمت صحبت بکنيد معمولاً اثر نمى‌کند، ولى اگر سعى کنيد او را از ماجرا منحرف کنيد زودتر به نتيجه مى‌رسيد. هر وقت دختر کوچک من لجاجت مى‌کرد، من داستان کوچکى براى وى تعريف مى‌کردم. او خيلى تمشک دوست داشت و من هم روى همين نقطه انگشت مى‌گذاشتم و مى‌گفتم: خيلى دور دورها جائى که شهر به آخر مى‌رسد و جنگل شروع مى‌شود يک زن و شوهر فقير زندگى مى‌کنند و براى آنکه پولى به‌دست بياورند، بچه‌هاى خود را به جنگل مى‌فرستند که آنجا تمشک ـ که تو خيلى دوست دارى ـ جمع کنند و به بازار ببرند و بفروشند. اگر اين بچه‌ها حرف گوش نمى‌کردند و تمشک از جنگل جمع نمى‌کردند و به بازار نمى‌بردند من هم نمى‌توانستم براى تو کمپوت تمشک درست کنم که اينقدر دوست دارى. نتيجه عالى مى‌شد و کلهٔ کوچک و لجوج او آرام مى‌گرفت. و تعجب‌آور آنکه اين داستان سادهٔ يکنواخت هميشه مؤثر مى‌افتاد.
7. گاهى اگر يک اسباب‌بازى ديگر به‌دست بچه بدهيد، او از لجاجت دست مى‌کشد و با آن مشغول مى‌شود. از راه ديگر نيز مى‌توانيد به غائلهٔ لجاجت پايان دهيد، و آن اينکه توجه به آن نکنيد. طورى رفتار کنيد انگار نه را نمى‌شنويد، و گاهى اگر شما ناگهان تسليم بشويد از سرسختى طفل فوراً کاسته مى‌شود. دختر کوچک من يک‌بار امتناع کرد از اينکه از بازى دست بکشد و براى صرف ناهار همراه ما بيايد. من خيلى دوستانه به او گفتم: بسيار خوب تو همين جا بمان. لازم نيست که ناهار بخورى. ما براى ناهار خوردن مى‌رويم. فورى جواب داد: امّا آنا نيز مى‌خواهد ناهار بخورد من نيز گرسنه هستم. و بدين ترتيب او نيز همراه ما براى صرف ناهار آمد. آرى به اين ترتيب مى‌توان روى آتش آب ريخت.
- آيا مى‌توانيم به کودک وعدهٔ پاداش بدهيم؟ آيا بدين وسيله لجاجت و سرسختى از بين خواهد رفت؟
آرى اين قضيه مثل چاقوئى است که هر دو طرف آن نيز باشد. چيزى که به طفل قول مى‌دهيد مسير طبيعى است که بايد حتماً به آن عمل کنيد. از طرفى طفل فوراً ياد مى‌گيرد که اگر به چيزى مى‌خواهد دسترسى پيدا کند، بايد لجاجت نمايد. و به اين ترتيب شما او را به طرف لجاجت و سرسختى راهنمائى مى‌کنيد به عوض اينکه او را از اين راه باز داريد.
- آيا بايد يک طفل لجوج را تنبيه کرد؟
روانشناسان و مربيان تربيت امروزه عقيده دارند که آدم بايد طفل را بدون تنبيه تربيت کند. دربارهٔ تنبيه مفصلاً صحبت خواهيم کرد. با طفل لجوج بسيار با احتياط رفتار کنيد. زيرا او در اين حال نمى‌تواند به خودش کمک کند. درست در دوران لجاجت طفل، به مجت و مهربانى زياد احتياج دارد. در غير اين صورت او احساس تنهائى و بى‌اعتمادى مى‌کند. اگر با او غضبناک و قهرآميز رفتار کنيد او سرسخت‌تر خواهد شد. پس بهتر است وقتى او دچار عناد مى‌شود مثلاً نمى‌خواهد غذا بخورد، غذا نخورد، پس گرسنه بماند (تا حال اتفاق نيفتاده که طفلى از اين راه گرسنه بماند) کسى که فرياد مى‌کشد به خود مى‌کوبد، بايد او را در تختخوابش نهاده و مدتى تنهايش بگذاريد. کسى که نمى‌گذارد سرش را شانه کنيد، نيايد همراه شما براى خريد بيرون بيايد و غيره. ولى در تمام اين احوال آرامش خود را حفظ کنيد و دوستانه رفتار نمائيد.
عصبانى نشويد و غضبناک نگرديد! نيز کارى نکنيد که طفل از لجاجت خود بهره‌بردارى بکند يعنى احساس نکند که چون شما در منزل هستيد پس او را هرگز در منزل تنها نخواهيد گذاشت. و يا شما نخواهيد توانست به راحتى بچهٔ لجوج را سر خيابان بگذاريد. نقطهٔ ضعف نشان ندهيد چون بسيار خطرناک است.
- آيا بايد و يا اجازه داريم يک طفل لجوج را کتک بزنيم؟
در سنين لجاجت کتک زدن بسيار خطرناک است، چون ممکن است ارادهٔ طبيعى و سالم طفل نيز سست شود.
اگر طفل را در حال لجاجت کتک بزنيد، دو حالت پيش مى‌آيد يا فوراً ساکت مى‌شود و يا سرسخت‌تر مى‌شود. خودتان نيز بعد از اين عمل مدتى طول مى‌کشد تا آرامش باطنى خود را به‌دست بياوريد و شايد دچار پشيمانى بشويد و احساس کنيد که کار خبطى کرده‌ايد و در اين حال نسبت به طفل احساس ترحم مى‌کنيد. پس هنگام لجاجت هرگز کودک را کتک نزنيد. وقتى لجاجت چند لحظه‌اى ادامه پيدا کرد و طفل از شما دورى گزيد بعد گاهى اوقات شروع مى‌کند به گريستن. ديگر ماجرا تمام شده و سرسختى فروکش کرده است و حالا مهم آن است که شما براى آشتى قدم برداريد زيرا طفل شما اکنون به چيزى جز محبت شما احتياج ندارد.