جشن «سده» ایران باستان | همه چیز درباره جشن سده

دهم بهمن مصادف است با جشن سده، آیین هزاران ساله ایرانیان.

در ایران باستان از آغاز آبان تا پایان اسفند را دوره سرما می خواندند که صد روز پس از آغاز این دوره و پنجاه روز مانده به نوروز «سده» و جشن آتش بود. هنوز در روستاهای جنوب شرقی ایران اصطلاح «صد به سده، پنجاه به نوروز» شنیده می شود؛ یعنی جشن سده صد روز پس از یکم آبان و 50 روز به نوروز برپا می شود. برخی از پارسیان هند و تاجیکیان «سده» را جشن آدور (آدور = آذر، و هنوز در روستاهای شرق ایران، افغانستان و آسیای مرکزی بوته خشک را آدور می خوانند). از سده به بعد، از میزان شدّت برودت کاسته می شود.

مراسم جشن با هزاران سال پیش تفاوت نکرده است. مردم، هرکس برحسب توان خود، مقداری هیزم اهداء می کند و در زمینی باز آتش برپا می شود و حاضران بر گرد آن به شادی می پردازند.

نظامی در توصیف شرکت کنندگان در جشن سده گفته است:

رخ آراسته دستها پرنگار ـــ به شادی دویدند از هر کنار.

آریایی ها ی آسیا و اروپا همیشه روشنی و گرمی را که خورشید و آتش به وجود آورنده آن بوده اند مظهر عنایات خدا دانسته و احترام گذارده اند.فردوسی جشن سده را آتش پرستی نمی داند و برپاکنندگان آن را چنین توصیف کند:

مپندار کاتش (که آتش) پرستان بدند (بودند - کنایه از این که جشن سده را آتش پرستان به وجود نیاورده اند)

جشن سده را به هوشنگ پیشدادی نسبت دهند . فردوسی در این زمینه گوید :

به هوشنگ ماند، این «سده» یادگار ـ بسی باد چون او دگر شهریار

هوشنگ شاه افسانه ای کیانی در هنگام نبرد با مار به راز پیدایش آتش پی می برد.

سده را قبلا «سدک» می گفتند. ابوریحان نوشته است که صد روز پس از آغاز سرما (یکم آبان)، «سده» و پنجاه روز بعد از سده، نوروز است و از سده تا درو کردن جو و به دست آمدن گلابی بهاره (موسوم به «جو رس») نیز صد روز است.

جشن سده در عصر حاضر
اهمیت جشن سده برای ایرانیان که آن را در ردیف آیین های نوروز و مهرگان قرار می دادند به حدی بود که در دوران ساسانیان، شاهان وقت بدون تشریفات در میان مردم در این مراسم شرکت می کردند. پس از حمله عرب، «مرداویز» را احیاء کننده این جشن در قرون وسطا خوانده اند که در اصفهان آن را از سر گرفت.

چراغانی و روشن کردن شمع را به مراسم «سده» نسبت می دهند. در افسانه های کهن ایران آمده است که متهمان برای اثبات بیگناهی از روی آتش شعله ور عبور می کردند و هزار سال پیش از میلاد، سیاوش هم که متهم شده بود برای اثبات بی گناهی خود از آتش عبور کرد.

در عصر حاضر اقلیت زرتشتی در ایران جشن سده را برگزار می کنند، اما چنانکه «محمود روح الامینی»، استاد دانشگاه و مردم شناس، می گوید، پیدایش و برگزاری این جشن جنبه دینی نداشته است: «داستان هوشنگ و فرار مار و پیدایش آتش یا داستان فریدون و آرمائیل و فرار قربانیان ضحاک و داستان های دیگری که درباره پیدایش این جشن و نام سده آمده، تمامی آن ها غیردینی است. در شیوه برگزاری جشن نیز که کتاب های تاریخی متعددی بیان داشته اند، در دستگاه های پادشاهان (پیش از اسلام و بعد از اسلام)، نشانی از دستور و آیین زردشتی دیده نمی شود.

دکتر مهرداد بهار در این زمینه می نویسد: «... تا آن جا که از اساطیر و متون ایران باستان و میانه برمی آید، سده از جمله آیین هایی نبوده است که در ایران باستان و در ادبیات زرتشتی اعصار کهن رسمیتی داشته باشد. در اوستا و نوشته های پهلوی از آن ذکری نرفته است، ولی می توان باور کرد که خود آیینی بس کهن بوده.»

روح الامینی درباره علت پیدایش این جشن به تقدس آتش اشاره می کند و می گوید: «آتش و نور همواره برای ما ایرانیان مقدس بوده است. هنوز هم هنگام تولد یکی از ائمه چراغانی می کنیم. سر سفره نوروز، در جشن مهرگان، در سده و جشن های دیگر شمع یا چراغ پایه های اصلی مراسم را تشکیل می دهند. تا پنجاه سال پیش مردم اعتقاد داشتند که آتش یا شمع را نباید خاموش کرد تا جایی که آنها برای احترام به آتش، با دو انگشت آتش را خاموش می کردند.»

روح الامینی به اختصار می گوید: «این جشنی است که به هیچ مذهبی تعلق ندارد، همان طور که نوروز را جشن می گیریم باید به مهرگان و سده هم اهمیت بدهیم.»