طوايفى از قوم ترکمن (اوغوزها) هزار و اندى سال پيش در منطقه ترکمن صحراى امروزى ساکن شدند. اسلاف اين طوايف از غرب چين و مغولستان به آسيا آمدند. آنان، خنياگران دوره‌گردى به‌همراه خود داشتند که اوزان ناميده مى‌شدند. اوزان‌ها زبان گوياى رنج‌ها و مشقت‌هاى مردم خود و نيز راوى تاريخ، حماسه‌ها، فرهنگ معنوي، ادب و هنر اين قوم هستند. اوزان‌ها را مى‌توان خالق و پايه‌گذار تمامى آثار بنيادى موسيقى ترکمنى دانست که يکى از انواع غنى موسيقى در نوع خود است. امروزه اخلاف اوزان‌ها را در ترکمن‌صحرا با عنوان باغشى (بخشي) مى‌شناسيم. که شايد ريشه در کلمه بخشيدن به معنى هيه کردن داشته باشد به اعتقاد مردم منطقه ترکمن‌صحرا بخشى‌ها، پرخوانان يا جادو پيشکانى هستند که از سوى حق‌تعالى نفسى گرم به ايشان بخشيده شده است. آنان کسانى هستند که وجودشان وقف ديگران است و مردم را از وجود خود بهره‌مند مى‌کنند، بخشى ترکمن در همه‌جا با ساز (دوتار) و آواز، تاريخ قوم خويش را مى‌گويد. او آنقدر سخن از غم‌هاى جانکاه دارد که شايد فرصتى براى شاد زيستن و آرام زيستن نمى‌يابد. شايد به‌همين دليل است که رقص در ميان قبايل ترکمنى جاى ويژه‌اى ندارد در حالى‌که در اغلب فرهنگ‌هاى بومى اقصىٰ بخشى از ادبيات شفاهى آنان را تشکيل مى‌دهد.
بخشى ترکمن حتى در عروسى‌ها و مجالس شاد نيز سخن از زندگى و تاريخ حماسه گونهٔ قوم خود مى‌گويد، او سخن مردم خود را مى‌سرايد، اما اگر شاد نمى‌گويد با غرور مى‌گويد، استوار مى‌گويد، در مضراب‌ها، زينت‌ها، تحريرها و چرخش‌هاى ملودى اولين چيزى که جلب‌نظر مى‌کند، همين استوارى است. حتى در هق‌هق‌هاى جانگداز بخشى که حکايت اندوه غرورآميز يک قوم دارد، تداوم اين موسيقى از طريق مجالس عروسى با وجود تضاد و تفاوت ظاهرى ميان محتواى آن و مراسم عروسي، خود نشان‌دهنده ويژگى و پيچيدگى خاصى است که در فرهنگ و سنت ترکمنى وجود دارد.
موسيقى ترکمنى در فراز و نشيب‌هاى خود استادان بزرگى چون: چادوئر، جالمان، وليم‌کو، عاشوريولما، قليچ‌جان، غيجان‌چي، غاردلي، گوکلان... را به‌خود ديده است.و در حال حاضر نيز هنرمندانى چون نظرلى محجوبي، جمعه‌قلى قربانى‌پور، طواق محمد قرينجيک، دکتر محمد تکه و... اين راه را ادامه مى‌دهند.
همان‌گونه که گفته شد موسيقى ترکمنى از طبيعت و جغرافياى اين منطقه الهام گرفته است. زندگانى عشيره‌اى در ترکمن‌صحرا، باعث شده است که رابطه نزديکى بين موسيقى منطقه و مظاهر طبيعى اسب، صداى ساير حيوانات و پرندگان، حرکت رودها و آنها پديد آيد.
- موسيقى ترکمنى در چهار مقام اصلي
مخمس، تشنيد (تجنيس)، نائى و غئريق‌لار اجراء مى‌شود. مقام‌هاى فرعى و آهنگ‌هائى که در اين چهار مقام شناخته و اجراء مى‌شوند تعداد آنها در حدود ۵۰۰ است.
اين آهنگ‌ها که اغلب آنها بدون کلام اجراء مى‌شوند، در چهار سبک ويژه و جدا از يکديگر نواخته مى‌شوند: ۱. گرگان بولى (ارقاچ) ۲. خيوه بولى ۳. مارى بولى (سبک مرو) ۴. دامانابولي.
اشعار مختومقلى فراغى و ملاکمينه از مهم‌ترين منابع مقام‌هاى آوازى ترکمنى است.
از ديگر اشکال مختلف اجرائى موسيقى ترکمنى مى‌توان به ذکر، مولودى‌خواني، مهودي، لاله‌خواني، نقل‌خوانى و غزل‌خوانى اشاره کرد.
پرخوانى نيز از شيوه‌هاى موسيقى مقامى ترکمن است که در مراسم روان‌درمانى بيماران و ديگر مراسم آئين به اجراءِ آنها مبادرت مى‌شود. پُرخوانى يا پَرخوانى با حرکات نمايشى همراه است و طى ان ارواح نيک به ارواح زشت مى‌تازند و ترکمانان معتقد هستند که بيماران با اين شيوه درمان مى‌شوند. گوکلان‌هاى ترکمن هنوز اين مراسم را اجراء مى‌کنند.
برخى از سازهاى متداول در منطقه ترکمن‌صحرا عبارتند از: دوتار (تام دره)، کمانچه (قيچاق)، نى هفت‌بند (يدى وبغوم)، نى زبانه‌دار (ديلى تويدوک).
مردم ترکمن نسبت به موسيقى خود شناخت کافى دارند و عموماً اسامى مقام‌ها و قطعات مختلف و متنوع آن‌را مى‌دانند و اين نشانه پيوند مردم اين منطقه ايران‌زمين با موسيقى خودشان است.
- موسيقى ترکمن
موسيقى محلى ترکمنى که نوعى موسيقى تصويرى مى‌باشد جزء موسيقى کلاسيک به‌شمار مى‌رود که کوک اصلى آن به‌فاصلهٔ يک‌چهارم صورت مى‌پذيرد.
ساز مادر موسيقى ترکمن دوتار بوده و از آلات ديگرى همچون قيچاق (کمانچه سه‌سيم) قوپوز زنبورک و نى ۱. نى هفت‌بندى (يدى بونون) ۲. نى زباندار (ديلى تويدک) نيز استفاده مى‌شود.
- موسيقى ترکمن بر پايهٔ ۴ دستگاه اصلى
۱. مخمس ۲. نوائى ۳. قرقلاز ۴. تشنيد استوار است. به نوازندگان و خوانندگان اين موسيقى اصطلاحاً باغشى مى‌گويند.
باغشى‌هاى اعقاب اوزانهائى هستند که منعکس‌کنندگان حزن و اندوه و شادى و سرور مردم خود بودند و روايتگران بى‌نام و نشان تاريخ مى‌باشند که تمامى وقايع مذهبي، تاريخى حماسى و عاطفى مردم را به‌شيوهٔ شفاهى زينت‌بخش مجالس مى‌نمودند و همچون خنياگران عشق، بار مصائب را به‌دوش مى‌کشيدند.
مهم‌ترين پايگاه موسيقى ترکمن مجالس سرور مى‌باشد و رديف‌خوانى آن نيز ويژگى‌هاى ظريفى دارد. موسيقى ترکمن موسيقى تقديسى است و مناسبات انضباطى در آن حکم‌فرما است. از آن جهت است که موسيقى ترکمن يا مفاهيم عرفانى آميخته گشته و علاقه تمامى طبقات جامعه ترکمن را به‌خود جلب کرده است.
دوتار ترکمن داراى ۱۳ پرده مى‌باشد به‌عبارت زير: ۱. باش پرده ۲. بوقارقى نوائى پرده ۳. آرا پرده ۴. آشاقى نوائى پرده ۵. باش پرده ۶. زارين پرده ۷. آچيق پرده ۸ . ترکمن پرده ۹. اوغرين پرده ۱۰. گونى پرده ۱۱. قيامت پرده ۱۲. شيروان پرده ۱۳. اولى شيروان پرده.