- پيشينه تايخى بندبازى در ايران
بندبازى با نام‌هاى مختلف رسن‌بازي، داربازي، ريسمان‌بازي، لافندبازى و غيره از زمان‌هاى نسبتاً دور در ايران و سرزمين‌هاى هم‌جوار معمول بوده است.
قديم‌ترين متنى که در آن از چنين بازى‌اى ياد شده، متن پهلوى خسرو کواتان وريتک است، که در آن بسيارى از بازى‌ها و از جمله رسن‌بازي، زنجيربافي، داربازى و غير از انواع خنياگرى هونياگري به‌شمار آمده است.
- ويژگى‌هاى بندبازى در گيلان و مازندران
بندبازى امروزه از نمايش‌هاى سنتى و بومى مناطق گيلان و مازندران است و به‌خصوص در گيلان آميختگى بيشترى با آداب و سنن محلى دارد.
بندبازى را در گيلان و مازندران لافندبازى ـ lafandbazi و هم‌چنين ريسمن‌بازى مى‌نامند. اين بازى به‌شکلى که امروزه در اين مناطق معمول است عبارت است از پاره‌اى عمليات نمايشى ورزشى که توسط بندباز بر روى طناب انجام مى‌گيرد، و شيرين‌کارى‌ها و مسخرگى‌هاى شخص ديگرى که شيطان يا بالانچى پهلوان ناميده مى‌شود و در پائين طناب تقليد کارهاى بندباز را درمى‌آورد. بالانچى پهلوان در عين حال اين وظيفه حساس را برعهده دارد که در مواقعى‌که بندباز عمليات مشکلى را انجام مى‌دهد و نياز به تمرکز حواس دارد، با شيرين‌زبانى‌ها و لودگى‌هاى خود، توجه تماشاگران را از بندباز منحرف مى‌کند تا او بتواند با آرامش و فارغ از اثرات تشويق و هيجان مردم به‌کار خود برسد. بندبازى معمول در اين مناطق ترکيبى است از عمليات نمايشى ورزشى بندباز و مسخرگى‌هاى شيطان يا بالانچى پهلوان. از طرفى بندباز هم اگرچه بايد از نيرو و توان بدنى و نرمش عضلات و ورزيدگى و مهارت کافى براى بالا و پائين جهيدن برخوردار باشد، اما در بخش عمده‌اى از کارهاى خود جنبه نمايشى غلبه دارد. يعنى بندباز از مهارت و ورزيدگى‌اى که در عمليات ورزشى پيدا کرده است، براى انجام چشمه‌کارهائى که به‌نظر تماشاگران خطرناک، خارق‌العاده و تماشائى مى‌نمايد، استفاده مى‌کند. با اين‌همه به لحاظ اينکه موضوع و محور اصلى بندبازى همان حرکات بندباز مى‌ابشد، بر پايه تقسيم‌بندى ياد شده از نمايش‌هاى عاميانه، بيد آن را در شمار ورزش‌هاى نمايشى به حساب آوريم. اين ويژگى بندبازى در کتاب و فتوت‌نامه هم موردتوجه قرار گرفته است. در اين کتاب ضمن طبقه‌بندى ارباب معرکه آمده است: و ايشان به‌صورت (از اهل بازى هستند). مدار کار ايشان بر جرأت و قوت است، لاجرم ايشان را در ميان اهل زور نوشتيم.
به‌طور کلى دو تفاوت عمده ميان بندبازى شمال و شمال‌غربى ايران با بندبازى‌اى که در مناطق جنوبى و مرکزى معمول بوده است وجود دارد.
- در مناطق گيلان و مازندران و نيز در آذربايجان، بندباز با بالانچى پهلوان با شيطان همراه است.
- طرز برپا کردن بند در گيلان و مازندران و آذربايجان به‌صورت افقى و بر روى دو پايه شامل چهار تير چوبى است که دوبه‌دو در زمين استوار شده‌اند. و حال آنکه در جنوب چنانکه از نوشته‌ها برمى‌آيد يک ميله يا تير بلند را در زمين فرو مى‌کرده و ريسمان‌ها را از آن مى‌آويخته‌اند.
اين نکته نيز گفتنى است که در مناطق شمالى به‌خصوص در گيلان هنوز هم بندبازى در شمار نمايش‌هاى بومى است که در اغلب عروسى‌ها و مراسم سنتى انجام مى‌شود، در حالى‌که امروزه در هيچ‌يک از مناطق جنوبى و مرکزى (تا آنجا که تحقيق شد) بندبازى به‌صورت يک نمايش بومى و سنتى وچود ندارد
- ترکيب گروه‌هاى بندبازى
ترکيب گروه‌هاى بندبازى از لحاظ نقش‌ها و تعداد افراد، در مناطق مختلف گيلان و مازندران متفاوت است. آنچه در همه گروه‌ها وجود دارد، يکى بندباز است و ديگرى بالانچى پهلوان. در مازندران تعداد افراد گروه‌ها معمولاً از همين حد تجاوز نمى‌کند و نوازنده ندارند. به‌ندرت ممکن است يک دهل‌زن يا نقاره‌زن همراه گروه باشد. اما در گيلان گروه‌ها اغلب دو سه نفر نوازنده همراه دارند و ترکيب گروه‌ها به‌ترتيب زير است:
- بندباز و به اصطلاح محلى لافندباز يا ريسمان‌باز که معمولاً پهلوان هم خطاب مى‌شود.
- بالانچى پهلوان که او را شيطان يا شيطانک هم مى‌نامند.
- سرنانچى
- دهل‌زن يا نقاره‌زن و به اصطلاح محلى نَقَرِه‌چى ـ naqareci، بعضى از گروه‌ها خودشان نوازنده ندارند و در صورت لزوم از گروه‌هاى مطربي، نوازنده مى‌گيرند.
طى سال‌هاى اخير برخى از گروه‌ها، علاوه بر بندبازي، نمايش شب با شب‌بازى را هم به برنامه خود افزوده‌اند. بندبازى را در روز انجام مى‌دهند و نمايش را در شب و شايد اصطلاح نمايش شب يا شب‌بازى را به‌همين لحاظ درباره اين نمايش‌ها به‌کار مى‌برند. به هر حال در اين صورت معمولاً دو نفر بازيگر هم به افراد گروه افزوده مى‌شود. اما اين ترکيب دائمى گروه نيست، و در صورتى برنامه نمايش شب خواهند داشت که صاحب مجلسى که آنها را دعوت کرده است، خواستار آن باشد. اين نمايش‌ها را از لحاظ موضوع مى‌توان به سه دسته تقسيم کرد:
- تقليد و نمايش‌هاى شاد عاميانه.
- بعضى از نمونه‌هاى نمايش‌هاى روستائى که برحسب محل برگزارى مجلس ممکن است اجراء کنند.
- رقص‌هاى نمايش‌گونه.
گروه‌هاى بندبازى در اين مناطق از نظر ترکيب افراد ساخت منسجمى ندارند و اين‌طور نيست که افراد يک گروه هميشه و در همه‌جا با هم باشند و برنامه مشترک داشته باشند. چه‌بسا يک نفر که نقش بالانچى پهلوان را بازى مى‌کند و يا يک نوازنده با بندبازان مختلف کار کنند. افراد گروه ممکن است خويشاوند هم باشند، اما اين امر عموميت ندارد، ولى در صورتى‌که رابطهٔ خويشاوندى وجود داشته باشد، معمولاً گروه از انسجام بيشترى برخوردار است.
رهبر گروه و به اصطلاح سرگروه معمولاً بندباز است. اما اين سمت در عين حال به درجه مهارت افراد گروه هم بستگى دارد به اين لحاظ ممکن است بالانچى پهلوان، با سرناچى و يا يک بازيگر خوب (در مواردى‌که نمايش شب داشته باشند) هم سرگروه بشود. به‌طور کلى اهميت و اعتبار افراد در داخل گروه به دو عامل عمده بستگى دارد: ۱. نقشى که بر عهده دارند. ۲. ميزان مهارت و کارکشتگى آنها در همان نقشى که بر عهده دارند.
تقويم برگزارى بندبازى
بندبازى بيشتر در فصل تابستان، در فاصله اوايل تير تا اواخر مردادماه و هم‌چنين در روزهاى نوروز و به‌خصوص روز سيزده برگزار مى‌شود. در سال‌هاى پيش که رسم تيرماسيزه در گيلان و مازندران انجام مى‌شد، در مراسم آن جشن نيز بندبازى معمول بود. بندبازى هم‌چنين از جمله نمايش‌هاى سنتى معمول در جشن‌هاى عروسى به‌ويژه در مناطق کوهستانى است. در بازارهاى هفتگى نيز تماشاگران زيادى را به‌خود جلب مى‌کند.
عمليات بندبازى
در ميان بندبازان گيلان و مازندران تعداد زيادى عمليات و به اصطلاح چشمه‌کارى‌هاى مختلف معمول است. با بعضى از اين عمليات همه بندبازان کم و بيش آشنا هستند، اما در عين حال هر بندباز برحسب مهارت و ذوق و استعداد خود کارهائى هم انجام مى‌دهد که ممکن است بندبازان ديگر ندانند و يا از عهده انجام آن برنيايند. برخى از عملياتى که صرف‌نظر از ميزان مهارت در انجام آن، تقريباً همه بندبازان با آن آشنائى دارند به‌شرح زير است:
- راه رفتن و انجام بعضى از عمليات نرمش روى طناب.
- يک صندلى را داخل يک سينى بزرگ مسى و به اصطلاح مجمعه قرار مى‌دهد، روى آن مى‌نشيند و به اين ترتيب صندلى و سينى را از يک سوى طناب به‌سوى ديگر مى‌برد.
- دو تا لوله چراغ نفتى را به کف پاهاى خود مى‌بندد و با تکيه بر پنجه‌هاى پا روى طناب حرکت مى‌کند.
- به پشت روى طناب مى‌خوابد.
- در حالى‌که روى بند ايستاده است تعدادى استکان و نعلبکى را يکى‌يکى بر روى هم روى سر خود قرار مى‌دهد.
و...
عمليات ساده‌تر را بندبازان در تمام روزهائى که در يک محل برنامه دارند، تکرار مى‌کنند، اما عمليات مشکل‌تر و نمايشى‌تر را فقط يک‌بار و آن هم در روز آخر انجام مى‌دهند.
بعضى از کارهائى که همه بندبازان با آن آشنا نيستند عبارت است از راه رفتن با دوچرخه و يا يک چرخ بر روى طناب و عمليات ديگرى نظير اينها يکى از بندبازان مى‌گفت روى طناب رختخواب مى‌اندازد و مى‌خوابد هم‌چنين مى‌گفت روى بند گوسفند مى‌کشد و کباب درست مى‌کند. چنين عملياتى را به دو دليل ممکن است همه بلد نباشند، يکى اينکه کار تازه‌اى باشد که يک نفر خود ابداع کرده باشد. ديگر اينکه به‌لحاظ دشوار بودن انجام آن محتاج مهارت و تجربهٔ زيادترى باشد.