در استان يزد چندين روستاى تاريخي، با قدمتى بيشتر از بسيارى از شهرهاى پررونق امروزى وجود دارد. اين روستاها از هزاران سال پيش تاکنون بافت خود را حفظ کرده‌اند.
هرفته
آبادى هرفته در ميان بيابان فهرج و خويدک قرار دارد و به علت خشکسالى‌هاى چند دهه پيش، بصورت نيمه متروک در آمده است. پژوهشگران معتقدند هرفته در زمان حملهٔ اعراب، ميدان جنگ اعراب و ايرانيان بود. بديهى است اين روستا، در طول سده‌هاى گذشته بارها تخريب و بازسازى شده است. شهرت اين منطقه به خاطر يک آبادى است که تاريخ‌نگاران آن را، با نام‌هاى فرافتر يا فرافر ياد کرده‌اند. همچنين از آن، با نام هرافت نيز ياد شده است. جعفري نگارندهٔ تاريخ يزد مى‌نويسد: ˝قباد ساسانى بفرمود که فهرج و هرافت را بساختند ̏. اکنون تنها بناى ديدنى اين روستا، قلعهٔ خوش‌طرح آن است که قدمت آن چندان زياد نيست.
بندرآباد
اين ده -در تلفظ محلى به آن بندروا (Bondorva) مى‌گويند. در سى و شش کيلومترى شهر يزد واقع و از آبادى‌هاى قديمى است. بناى آن را در تاريخ افسانه‌اى يزد به بندار از امراى پادشاهان عجم نسبت داده‌اند. اهميت تاريخى آن به واسطهٔ مجموعهٔ باستانى شامل مسجد، خانقاه و امامزاده بندرآباد است.
توران‌پشت
از آبادى‌هاى بسيار کهن و معتبر شهرستان يزد است. در تاريخ، بناى اين روستا را به توراندخت ساساني نسبت داده‌اند. آثار تاريخى اين روستا عبارتند از: سنگ‌هاى قبرستان، قدمگاه و مسجد.
هفتادر
بناى اين روستا را به قباد ساساني نسبت مى‌دهند. تاريخ‌نگاران چنين اشاره کرده‌اند که قباد در راه فارس به يزد، در دَه فرسنگى شهرستان ميبد آتشکده‌اى بنا کرد و فرمان داد تا هفت آتش از آتشگاه‌هاى بزرگ آن زمان را، به اين مکان بياورند و در اطراف آن آتشکده، آبادى هفت‌آذر را ساخت. اين نام، بعدها به هفتادر تغيير يافت. از آثار باستانى اين روستا امامزاده، دروازهٔ قديم، مسجد جامع و مسجد چادک است.
بيداخويد
اين روستا در جادهٔ تفت-ابرکوه قرار دارد. شهرت آن به واسطهٔ مجموعه‌اى از آثار باستانى نظير تل شهدا، خانقاه، مسجد، بقعهٔ شيخ‌على بنيمان و مسجد جامع بيداخويد است.
خورميز
اين روستا از توابع شهرستان مهريز و يکى از آبادى‌هاى کهن ايران است. مؤلف تاريخ جعفري، بناى آن را به هرمز بن انوشيروان نسبت مى‌دهد. قلعهٔ خورميز از قلاع دورهٔ ساسانى است.
زرجوع
اين روستا در نزديکى عقدا واقع شده است و زيارتگاه يکى از بانوان زرتشتى به نام پارس بانو -دختر يزدگرد- در اين آبادى قرار دارد. براى اين زيارتگاه نيز حکايتى مانند پير سبز يا چک‌چک روايت مى‌کنند. زرتشتيان همه ساله اول تا پنجم تير ماه براى زيارت پارس بانو به اين روستا مى‌روند.
عقدا
خرانق
در گزارش به جاى مانده از يک هيربدان زرتشتي، در سال بيست و چهار هجرى شمسى -مصادف با سال دوازدهم سلطنت يزدگرد- از نقاطى نام برده شده که در زمرهٔ قديمى‌ترين آبادى‌هاى منطقه است. يکى از اين آبادى‌ها، خورنق (خرانق) است.
مهرجرد
روستاى مهرجرد از آبادى‌هاى تاريخى استان يزد است. در مورد وجه تسميهٔ آبادى آمده است: مهرنگار دختر انوشيروان ساساني، اين آبادى را مهرگرد نام نهاد. معرب آن مهرجرد است. مهم‌ترين آثار تاريخى اين روستا عبارتند از: قلعهٔ کهن، مدرسهٔ عتيق مربوط به سدهٔ هشتم هـ.ق که بناى گنبدوار آن هنوز باقى است، مسجد جامع که تاريخ ۷۷۸ هـ.ق را بر سردر خود دارد و زيارتگاه خديجه خاتون که مورد احترام اهالى است.
ندوشن
از جملهٔ آبادى‌هاى تاريخى است که روزگارى در کنار جادهٔ ابريشم، در محل گذر کاروان‌ها قرار داشت. قدمت آن بيش از هشتصد سال است.
شهرت اين آبادى بيشتر به واسطهٔ آثار و ابنيهٔ تاريخى آن است. آثارى مانند: قلعهٔ سپيده، امامزاده مامانيک، خانهٔ برج، خانهٔ محمدابراهيم، مسجد جامع، مسجد سرپلک، رباط خرگوشى و غار نباتي.
فهرج
آبادى مشهور و بزرگى در راه شهرستان بافق است که در کتاب‌هاى تاريخى يزد، بارها از آن ياد شده است. شهرت اين روستا به واسطهٔ وجود دو بناى بسيار ارزشمند آن، مسجد جامع و مزار شهدا است. بناى آبادى فهرج را به دوران ساسانى نسبت داده‌اند.
از ديدنى‌هاى اين مکان سروى تنومند با دور تنهٔ بيش از پنج متر بود که امروزه خشکيده است. ساکنان فهرج و اهالى اطراف معتقدند که چوب اين درخت بوى خوش مى‌دهد.