مجموعه عمارت شيخ محمدباقر غياثى
اين ساختمان کنار عمارت وکيل‌الملک، در ضلع شمالى خيابان کشاورز و در محله قطارچيان سنندج واقع است. اين منزل که از خانه‌هاى بزرگ شهر سنندج محسوب مى‌شود، داراى بخش‌هاى مختلف است که طى چند دوره ساخته شده است.
سردر ورودي، مهم‌ترين بخش ساختمان، از نظر نوع معمارى داراى ويژگى‌هاى منحصر به فرد است. بخش ديگر ساختمانى سه طبقه است، که در اوايل دوره پهلوي، در داخل حياط اصلى و در کنار قنات ساخته شده است.
براى رسيدن به داخل ساختمان بايد سلسله مراتب خاصى را طى کرد؛ ابتدا بايد از سردر، هشتي، حياط بيرونى و سپس از حياط اصلى و محلى که شيخ در آن ساکن بود، عبور کرد. فضاهاى مختلف اين مجموعه شامل پنج‌درى‌ها، سه‌درى‌ها، انبار، زيرزمين، هشتي، تراس، راهروها، هفت‌درى و مسجد است که زمانى محل بست بود. تزيينات معمارى اين ساختمان شامل اروسى‌سازى که در نوع خود داراى طرح‌هاى اسليمى قابل توجهى است، قاب‌بندي، گچ‌بري، حجارى روى سنگ و همچنين تزيينات آجرکارى است.
امروزه بخش‌هايى از ساختمان تخريب شده ولى قنات آن به خوبى باقى مانده است. اين بنا متعلق به شيخ محمد باقر غياثي از عارفان برجسته سنندج بود و هنوز وراث آن مرحوم در آن زندگى مى‌کنند. معمار بنا استاد ابراهيم مختار پوريان بود.
خانه گله‌دارى
اين بنا در محله قطارچيان، مجاور عمارت وکيل و منزل سرهنگ آزموده اردلان واقع شده است. ساختمان در دو طبقه با کاربرى مسکونى ساخته شده و داراى دو بخش است. نوع معمارى اين بنا با معمارى ديگر بناهاى قديمى مسکونى متفاوت است و در آن حياط در مقابل ساختمان ساخته شده است. در طبقه همکف، يک اتاق سه‌درى بزرگ که در طرفين آندو راهرو با پله تعبيه شده، وجود دارد و در طبقه بالا، دو اتاق گوشوار، يک سالن بزرگ با اروسى زيبا، گچ‌برى‌ها و قاب‌بندى‌هاى زيبا ساخته شده است.
تزيينات عمده اين ساختمان شامل حجاري، درها، اروسى‌ها و آجر خفته و راسته و به ويژه اروسى‌سازى آن است که از ويژگى‌هاى بارز بنا محسوب مى‌شود.
خانه مجتهدى
ساختمان مجتهدى که امروزه در ضلع شرقى بلوار جديدالاحداث کردستان قرار دارد، قبلاً در کنار رودخانه و در بافت قديمى قطارچيان از خيابان‌هاى اصلى شهر سنندج، واقع بود.
اين بنا يک حياط مرکزى در ضلع شمالى دارد و بخش‌هاى اعيانى آن دو طبقه است که بر روى سکويى بلند و مشرف به بلوار ايجاد شده است. سکوى آن با مصالح بومى و از سنگ‌هاى لاشه‌اى ساخته شده است. ساختمان داراى يک سالن اصلى با اروسى بسيار زياد است و در طرفين آن اتاق‌هايى در دو طبقه تعبيه شده است.
اين بنا از نظر پلان تو نما شباهت بسيار به موزه نيست. در دو طرف تالار اصلي، اتاق‌ها و راه‌پله‌هايى به صورت ساخته شده که يکى از آنها براى عبور زنان و ديگرى براى مردان بود.
در اين بناى ارزشمند، علاوه بر اروسى بزرگ نماى اصلى و داخلى حياط، اروسى‌هاى ديگرى نيز در ضلع غربى سالن وجود دارد که از آثار باارزش چوبى دوره قاجار محسوب مى‌شود. روى ازاره سنگى داخل ساختمان نيز نقش‌هايى حجارى شده است. تاريخ دقيق ساخت اين مشخص نيست، اما احتمال دارد که در دوره قاجار ساخته شده باشد.
عمارت مشير ديوان
عمارت مشير ديوان در محله قديمى سرتپوله سنندج، در خيابان شهدا قرار دارد و مجموعه‌اى از فضاها متعدد است. اين ساختمان با شيوه و اسلوب معمارى ايران به ويژه پلان يک ايوانى در دوره قاجاريه توسط ميرزا يوسف مشير ايوان فرزند يکى از رجال سياسى به نام ميرزا رضاى وزير کردستاني ساخته شد. اين عمارت هفت حياط دارد که هر يک از آنها داراى آب‌نمايى جداگانه با طرح متفاوت و در عين حال مرتبط با ديگر آب‌نماها است.
سردر ورودى بنا با پلان نيم‌هشتى و تزيينات آجري، سقف شيرواني، تالار تشريفات و ايوان ستون‌دار جلوى آن با طرح کلاه‌فرنگي، گچ‌برى و مقرنس‌هاى گچي، کاربندى‌هاى زيبا و اروسى‌هايى با طرح‌هاى اسليمي، از جمله خصوصيات بارز اين بنا است. حجارى روى سنگ ازاره و ستون‌هايى با تزيينات گچ‌برى طنابى و مقرنس‌کارى از جمله تزيينات بسيار شاخص عمارت است.
پلان عمارت و طراحى و ساخت تمام بخش‌هاى آن در يک زمان، با رعايت تمامى اصول معمارى ايراني، ويژگى منحصر به فردى به عمارت مشير ديوان بخشيده است.
خانه معمارباشى
اين بنا در جنوب خيابان شهدا و در کنار پارک شهداى شهر سنندج واقع شده است. ساختمان در دو طبقه ساخته شده و داراى فضاهاى مختلف است. اين بنا نيز مانند منزل احمدزاده، تحول مرحله انتقالى معمارى دوره قاجار به پهلوى را در فضاسازي، نماها و حتى تقسيم فضاها، نوع قوس‌ها و تزيينات آجرکارى مشخص مى‌سازد.
خانه معمارباشى از اولين نمونه‌هاى ساختمانى شهر سنندج است که در آن تزيينات خاص آجرتراشى و الماس‌بُر به کار رفته است. اکنون ساختمان به دو پلاک تقسيم شده و حياط آن داراى يک آب‌نماى بزرگ سنگى است.
نکته قابل توجه در اين ساختمان، تنوع تزيينات در نماسازى و نوع قوس پنجره‌ها و بازشوها به صورت برجسته است. بقيه دوردى‌ها در طبقه بالا در قاب‌هاى مستطيل شکل تعبيه شده‌اند. اين بنا يک حمام خصوصى هم دارد.
اين ساختمان به استاد الله‌مراد اقليدس تعلق داشت. او که مرمت گل‌دسته‌هاى مسجد جامع سنندج را انجام داده بود. طبق حکم حکومتى اوايل پهلوي، عنوان معمارباشي را کسب نمود. تاريخ ساخت بنا احتمالاً اواخر دوره قاجار و اوايل دوره پهلوى است.