کليساى وانک
کليساى بزرگ و تاريخى وانک در کوى ميدان بزرگ جلفاى اصفهان قرار دارد و آن را با نام آمناپرکيچ، سن‌سوور و خواهران مقدس ناميده‌اند. کليساى وانک به زبان ارمنى به معنى کليساى بزرگ است. بناى کليساى وانک در محل کليساى سادهٔ قديمى که در سال ۱۶۰۵ بنا شده بود بنيان گذاشته شده اما استاد فلسفى نوشته که شاه‌عباس اول در سال ۱۲۰۳ هـ.ق به ساختن اين کليسا همت گذارده و در ماه شعبان آن سال در اين‌باره فرمان صادر کرده است.
در کتيبهٔ تاريخى سردر اصلى کليسا در گوشهٔ غربى نام شاه‌عباس دوم به چشم مى‌خورد و نام خليفهٔ بزرگ ارامنه اوچ‌کليسا و خليفهٔ اين کليسا و سال پايان کار آن يعنى ۱۶۶۴ به زبان و خط ارمنى برگاشى ديده مى‌شود. معمارى کليسا و تزئين‌هاى طلاکارى آن، کار استادان ايرانى است و در نقاشى تابلوهاى آن هنرمندان اروپائى نيز سهيم بوده‌اند.
دورتادور گنبد داستان خلقت آدم و حوا است که به‌وسيلهٔ نقاشان ارمنى ترسيم شده‌اند. بر محراب بسيارى زيباى کليسا نيز تصاويرى از جمله تصوير حضرت مسيح (ع) نقاشى شده است. نماى خارجى گنبد کليسا بدون تزئينات کاشى‌کارى است و با آجر ساده پوشانيده شده است.
در گوشهٔ حياط کليسا برج ناقوس زيبا و بزرگى ساخته شده که بر چهار ستون سنگى استوار است. در گوشهٔ ديگرى از اين حياط و روبروى برج ناقوس ستون بلندى از سنگ به يادبود ۵/۱ ميليون نفر ارمنى ساخته شده که در سال ۱۹۱۵ ميلادى قتل‌عام شده‌اند. در صحن حياط کليسا چند نفر از ارامنهٔ مشهور از جمله چند اسقف اعظم و نمايندگان سياسى کشورهاى اروپائى که در اصفهان در گذشته‌اند به خاک سپرده شده‌اند (آرامگاه خارجيان در اصفهان. ص ۱۸).
کليساى وانک داراى تأسيسات مختلفى مانند موزه و کتابخانه است. موزهٔ کليسا در سال ۱۳۲۲ هجرى قمرى برابر با ۱۹۰۵ ميلادى ساخته شد. اشيائى که در سالن‌هاى آن به معرض تماشاى بازديدکنندگان گذاشته شده‌اند شامل تابلوهاى نقاشى کار نقاشان اروپائى است که به کليسا اهداء کرده‌اند. تعدادى کتب خطى نفيس نيز در اين موزه نگهدارى مى‌شوند.
از جمله مجموعه‌هاى نفيس اين موزه فرامينى است که در طول تاريخ صفويه به بعد سلاطين و حکام ايران دربارهٔ ارامنه صادر کرده‌اند. اين فرامين از نظر بررسى تاريخ ارامنه بسيار مهم و قابل ملاحظه بوده و در عداد منابع قابل اعتماد به‌شمار مى‌روند (کليساى وانک و فهرست نقاشى‌هاى آن. ص ۲ به بعد).
از ديگر تأسيسات کليسا چاپخانه است. اين چاپخانه که به سعى و کوشش و ابتکار پيشواى ارامنهٔ آن روزگار به نام خاچاطور کساراتسى GZARATSSY در جلفا تأسيس شده بود در سال ۱۶۳۶ ميلادى به‌عنوان اولين چاپخانه شروع به‌کار کرد و نخستين کتابى که به‌وسيلهٔ آن به چاپ رسيد زبور داوود بود که از اين کتاب فقط يک نسخه در دنيا موجود است و آن نيز در شهر آکسفورد انگلستان نگهدارى مى‌شود. تصوير اين کتاب در موزهٔ کليسا در معرض بازديد عموم است (گنجينهٔ آثار تارخى اصفهان. ص ۵۱۸).
کتابخانهٔ کليساى وانک نيز با ۲۵،۰۰۰ جلد کتاب به‌عنوان يکى از بهترين منابع مورد استفادهٔ محققين و پژوهشگران ارمنى و ساير اديان قرار مى‌گيرد.