ديوار دفاعى گرگان
يکى از معروف‌ترين آثار تاريخى استان گلستان ديوار دفاعى گرگان مى‌باشد که به نام‌هاى سدّ اسکندر، سدّ انوشيروان، سدّ فيروز، قزل‌آلان (مار سرخ) در طى دوره‌هاى مختلف شهرت يافت. ديوار دفاعى گرگان از شرق درياى خزر در ناحيه گميشان شروع و پس از گذر از شمال آق‌قلا و گنبد کاووس به طرف شرق ادامه داشته و در کوه‌هاى پيش‌کمر محو مى‌گردد. طول ديوار حدود ۱۵۵ کيلومتر است. مورّخان اسلامى از پايان و امتداد ديوار ذکرى نکرده و به‌نظر مى‌رسد از موقعيّت جغرافيائى آن بى‌اطلاع بوده‌اند. مسير ديوار از طرف شرق به موازات گرگان رود پيش رفته و از محوّطه‌هاى باستانى مهمّى چون قره‌شيخ تپّه. آبادان تپه، ملک على تپّه و قره محمّد تپّه که در قسمت شمالى ديوار واقع شده‌اند مى‌گذرد ديوار دفاعى در قسمت ميانى از شمال شهر جرجان قديم يا گنبد کاووس کنونى عبور کرده و پس از عبور از نقاط باستانى مهّم چون قلعه سلطانعلي، قلعه قزاقلي، قلعه کوک، ياس‌تپّه، و خرابه‌هاى بى‌بى‌شيروان به طرف غرب ادامه پيدا مى‌کند. اين ديوار دفاعى از محوَله بى‌بى‌شيروان به سمت جنوب تغيير مسير داده و پس از گذشتن از قلعه‌هاى معروف مانند قارنيارق، قزل‌قلعه، آلتين قلعه و قلعه خرابه از شمال آق‌قلا گذشته و از محدوده گميشان عبور کرده و به درياى خزر مى‌رسد در نزديکى دريا به سبب تغييرات آ سطح دريا، مسير ديوار به درستى معلوم نيست. در حال حاضر ديوار در فواصل و مسيرهاى مختلف بين ۲ الى ۵ متر ارتفاع دارد. عرض ديوار حدود ۱۰ متر و در فواصل مختلف قلعه‌هائى در سمت جنوب ديوار ساخته شده که نزديک‌ترين فاصله قلعه‌ها ۵۰ متر و طولانى‌ترين ان به ۱۰ کيلومتر مى‌رسد.
قلعه‌ها مربّع‌شکل يا مستطيل هستند و اندازه آنها متفاوت است. اندازه کوچک‌ترين آنها ۱۲۰٭۱۲۰ متر و بزرگ‌ترين آنها ۲۰۰٭۲۸۰ متر مى‌باشد. با بررسى هيئت‌هاى باستان‌شناسي، ۳۰ قلعه شناسائى شده و به‌نظر مى‌رسد که در مجموع ۴۰ قلعه بوده است. قمت شمالى ديوار، خندقى قرار گرفته که بيشتر در قسمت ميانى ديوار مشهود است.
اين اسفنديار در تاريخ تبرستان نام اين ديوار را فيروز کند نوشت. حمدالله مستوفى در نزهته‌القلوب آن را اثر فيروز ساسانى مى‌داند. از زمانى‌که جهانگردان اروپائى در قرون ۱۶ و ۱۷ ميلادى به ياران مسافرت کرده‌اند، نام اسکندر به آن اضافه شد در قرون اخير اشميت Smidt، با بررسى هوائى که در اين منطقه انجام داد طول آن را ۱۷۰ کيلومتر و زمان احداث آن را بين حمله اسکندر و اوايل اسلام دانست. را بينو نيز در کتاب مازندران و استرآباد آن را بناى اسکندر مى‌داند که در دوره انوشيروان تجديدنظر بنا گرديد.
پروفسور آرنه Ame سوئدى تاريخ بناى آن را تا زمان ساسانيان مى‌داند. ريچارد فراى نيز در مقاله سيستم دفاعى ساسانيان، بنياد اين ديوار را به انوشيروان نسبت مى‌دهد. اشيائى که در حين کاوش‌هاى ديوار دفاعى به‌دست آمد. سفال، شيشه و فلز بودند که سفال آن از اهميّت بيشترى برخوردار است.
سفالينه ديوار دفاعى به سه گروه ذيل تقسيم‌بندى شدند:
۱. سفال خاکسترى دوره اشکاني
۲. سفال قرمز دوره اشکانى
۳. سفال قرمز دوره ساساني.
نتايجى که باستان‌شناسان از کاوش‌هاى ديوار دفاعى گرفته‌اند موارد زير است:
۱. در ساختمان ديوار دفاعى علاوه بر آجر، خشت نيز به‌کار رفته است.
۲. در تمامى طول ديوار خندق ساخته‌نشده بلکه در بعضى قسمت‌ها در پشت ديوار خندق حفر شده است.
۳. کوره‌هاى آجرپزى در اغلب مسير ديوار در قسمت جنوبى ساخته شده است.
۴. به‌نظر مى‌رسد که احداث ديوار با سرعت و شايد تحت فشار حکومت انجام گرفته است.
اما نتيجه مهّم درباره زمان بنياد ديوار است که باستان‌شناسان به دلايل ذيل آن را به دوره اشکانى نسبت مى‌دهند:
۱. آجرهاى به‌کار رفته در ساختمان ديوار بيشتر ۱۰٭۴۰٭۴۰ سانتى‌متر بوده که اغلب در بناهاى اشکانى مورد استفاده بوده است.
۲. کاربرد آجر و آجرچينى در ساختمان ديوار قابل مقايسه با بناهاى شناخته‌شده عصر پارتى مانند کاخ آشور و قلعه ضحّاک مى‌باشد.
۳. سفال به‌دست آمده از کاوش‌هاى ديوار به‌طور معمول متعلّق به دوره اشکانى است.
۴. طرز تدفين و قبور يافت‌شده در قلعه ديوار قابل مقايسه با ديگر قبور دوره اشکانى است.
۵. تحقيقاتى که دانشمندان روسى بر روى تغييرات آب درياى خزر در قسمت شرق آن انجام داده‌اند نشان مى‌دهد که در دوره ساسانى به‌علّت بالا بودن آب درياى خزر ايجاد ساختمان ديوار دفاعى غيرممکن بوده ولى حدود سال ۲۰۰ ق.م. تا ۳۰۰م سطح آب درياى خزر در سطح کنونى بوده و مشکلاتى براى احداث ديوار وجود نداشته است. به دلايل مذکور به‌نظر مى‌رسد که بنياد اين ديوار در زمان اشکانيان همزمان با حکمرانى مهرداد دوّم (۸۷ ـ ۱۲۳ ق.م.) انجام گرفته باشد و به‌نظر در دوره ساسانى بازسازى و تعمير گرديده است.
از آنجا که هجوم قبايل وحشى مثل سکه‌ها به شمال شرق ايران در دوره اشکانى به‌خصوص زمان مهرداد دوّم آغاز شده بود. براى دفاع از هجوم اين قبايل ديوار دفاعى گرگان ساخته شد. در حال حاضر ديوار به‌صورت يک رشته تپّه کوتاه و ممتد در منطقه خودنمائى مى‌کند و شايد خاک و ماسه به‌صورت پوششى مانع تخريب و انهدام کامل ديوار شده است. به هر حال ديوار دفاعى گرگان يکى از آثار تاريخى مهّم و باارزش بوده که بازديد آن براى هر بيننده بسيار جالب و عبرت‌آموز مى‌باشد، زيرا نمايانگر گوشه‌اى از تاريخ بر فراز و نشيب سرزمين پهناور کشور ايران و بيانگر اراده و تلاش نياکان ما در حفظ و نگهدارى سرزمين خود در مقابل دشمنان متجاوز مى‌باشد.
از جنبه گردشگرى نيز به شرط فراهم شدن امکانات لازم بازديد اين اثر تاريخى پرجاذبه مى‌تواند مکمّل تورهائى براى جهانگردى در استان گلستان باشد.