ششمين برنامه پنج‌ساله در سال‌هاى ۸۸-۱۹۸۳

ششمين برنامه پنج‌ساله در سال‌هاى ۸۸-۱۹۸۳ بود. اهداف عمده برنامه نرخ رشد ۵/۶ درصد در توليد ناخالص داخلى و ۳/۶ درصد در توليد ناخالص ملى بود. اهداف ديگر حفظ رشد ۹/۴ درصد در کشاورزي، ۳/۹ درصد در صنايع، افزايش تحقيق و توسعه بومي، منابع هسته‌اى و جديد انرژي، توليد آب روستائي، مدارس ابتدائي، تسهيلات بهداشتى اوليه و برق روستاها و افزايش اساسى در نرخ باسوادى از ۲۶ درصد فعلى ۵۰ درصد، توسعه سريع بلوچستان و فاتا بود.


حجم برنامه ۵۲۷ ميليارد روپيه بود که ۴/۲۶۹ ميليارد روپيه براى بخش عمومي،۲۰۰ ميليارد روپيه براى بخش خصوصى و ۶/۵۷ ميليارد روپيه براى تغيير موجودى بود. سال ۸۸-۱۹۸۷ آخرين سال دوره برنامه بود. کل سرمايه‌گذارى ۲/۴۱۷ ميليارد روپيه تخمين زده مى‌شد که ۵/۲۵۴ ميليارد دلار در بخش عمومى و ۸/۱۷۱ ميليارد روپيه در بخش خصوصى بود. ميانگين نرخ رشد سالانه مصرف تا ۱/۱۳ درصد در مقابل هدف ۲/۱۲ درصد افزايش يافت، در حالى‌که نرخ رشد سالانه سرمايه‌گذارى ۱/۱۲ درصد در مقابل هدف ۳/۱۸ درصد بود.


درحالى‌که ميانگين نرخ سالانه توليد ناخالص داخلى ۵/۶ درصد بود، نرخ رشد توليد ناخالص ملى ۷/۵ درصد در مقابل هدف ۳/۶ درصد تخمين زده مى‌شد. اين به معنى کاهش در درآمد خالص نسبت به بقيه جهان بود. رشد سالانه در بخش کالا شش درصد در مقابل هدف هفت درصد تخمين زده مى‌شد. در بخش کشاورزى دستاورد ۷/۳ درصد در مقابل هدف ۹/۴ درصد بود. محصول گندم در ۸۷-۱۹۸۶ به‌طور وسيعى زيان ديد. اين کشور در طى فصل پاييز ۸۸-۱۹۸۷ از خشکسالى رنج مى‌برد. گرچه توليد برنج و چغندر کاهش مى‌يافت توليد کتان بيش از هدف بود. بخش صنعت رشد سالانه ۷/۷ درصد در برابر هدف ۳/۹ درصد ثبت کرده است. در طى سه سال اول رشد سالانه حدود ۳/۸ درصد بود، در حالى‌که در ۸۷-۱۹۸۶ حدود ۷/۶ درصد بود و در ۸۸-۱۹۸۷ هشت درصد تخمين زده مى‌شد.


توليد منسوجات و پارچه، نخ کتان، چسب و ديگر کالاها افزايش يافت. توسعه در بخش استخراج معدن تشويق شده بود. به‌دليل افزايش نفت خام، گاز طبيعى و مواد خام براى صنايع چسب، رشد سالانه ۴/۱۱ درصد در برابر هدف ۵/۷ درصد تخمين زده مى‌شد. رشد بخش ساختمان ۷/۸ درصد در برابر هدف ۹ درصد تخمين زده مى‌شد. درخدمات، نرخ رشد تجارت عمده فروشى و خرده فروشى زير هدف بود، در حالى‌که در ديگر بخش‌ها بالاتر از هدف بود.


صادرات از ۵۰۴/۲ ميليون دلار در ۸۳-۱۹۸۲ دو برابر شده و به ۰۳۶/۵ ميليون دلار در پايان دوره برنامه رسيد. در ۸۸-۱۹۸۷ صادرات ۴۴۰/۴ ميليون دلار بود. به‌دليل کاهش واردات در ۸۸-۱۹۸۷ موفقيت موازنه پرداخت‌ها تحت کنترل باقى مى‌ماند. واردات در طى سال ۱۱۵/۷ ميليارد دلار در برابر هدف ۸۱/۱۰ ميليارد تخمين زده مى‌شد. ۰۷/۲ ميليارد دلار در برابر هدف ۴/۲۲۱ ميليون دلار از طريق پاکستانى‌هائى که در خارج زندگى مى‌کنند به کشور فرستاده شد. در ۸۷-۱۹۸۶ برنامه نخست وزير جونجو بر توسعه روستائى بيشتر تأکيد کرد. بنابراين اولويت برنامه تغيير کرد و توسعه بخش‌هاى اجتماعى نظير آموزش و بهداشت را تسريح نمود. بعضى تغييرات اساسى بر سرمايه‌گذارى صنعتى خصوصى دلالت مى‌کند و سرمايه خصوصى در سرمايه‌گذارى کالاهاى صنعتى سرمايه‌اى و الکتريکى افزايش يافت.

هفتمين برنامه پنج‌ساله از ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۳

هفتمين برنامه پنج‌ساله از ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۳ بود. در طى برنامه هفتم رشد اسمى سالانه سرمايه‌گذارى خصوصى ۵/۱۹ درصد (در برابر هدف ۵/۱۵ درصد) بود. به عنوان يک بخش از توليد ناخالص ملي، سطح کلى سرمايه‌گذارى خصوصى انتظار ميِ‌رود از ۴/۷ درصد در ۸۸-۱۹۸۷ به ۵/۹ درصد در ۹۳-۱۹۹۲ افزايش يابد. سرمايه‌گذارى در کشاورزى در ۸/۱۶ درصد کل سرمايه‌گذارى و ۶/۱ درصد توليد ناخالص ملى تخمين زده مى‌شود. به رغم تشويق سرمايه‌گذارى در صنايع سنگين اين امر عملى نمى‌شود. سرمايه‌گذارى هنوز تمايل دارد که بر روى بخش‌هاى سنتى منسوجات، مواد غذائي، آشاميدني، شيميائي، داروسازى و ماشين‌سازى بيشتر از بخش الکتريکي، کود، تصفيه، نفت، پتروشيمي، چسب متمرکز شود.


سرمايه‌گذارى در بخش انرژى جامهٔ عمل نپوشيده بود. کوشش‌ها به منظور وارد کردن سرمايه‌گذارى خصوصى خارجى در بخش سوخت کاملاً موفق بود. براى مثال در ۹۱-۱۹۹۰، دروازه امتياز جديد داده شد. مراحل خصوصى‌سازى قبلاً شروع شده بود. برنامه هفتم مشارکت بخش خصوصى را در زمينه‌هاى جاده‌سازي، ارتباطات، فرودگاه و کشتيرانى فراهم مى‌ساخت.

هشتمين برنامه پنج‌ساله سال‌هاى ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۸

هشتمين برنامه پنج‌ساله سال‌هاى ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۸ ارائه گرديد. افزايش سرمايه‌گذارى خصوصى در برنامه هفتم ۹/۴۵۹ ميليارد روپيه برنامه‌ريزى شده بود در حالى‌که انتظار مى‌رود ۸/۵۱۹ ميليارد روپيه به‌دست آيد. برنامه هشتم در نظر دارد ۱/۰۵۵/۳ ميليارد روپيه سرمايه‌گذارى بخش خصوصى را به‌دست آورد. هدف اين برنامه خصوصى‌سازى هرچه بيشتر و استفاده از سرمايه‌گذارى خارجى براى توسعه منابع داخلى مى‌باشد. سرمايه‌گذارى در بخش عمومى حدود ۷۰۴ ميليارد روپيه در نظر گرفته شده است که ۴۱ درصد بيشتر از برنامه هفتم است و سرمايه‌گذارى براى بخش خصوصى حدود ۰۵۵/۱ ميليارد دلار خواهد بود که ۱۰۳ درصد بيش از برنامه هفتم خواهد بود.


براى اطلاعات بيشتر رجوع کنيد يه:


منصور چاوشي، ساختار اقتصادى پاکستان، رساله ارتقاء مقام، زمستان ۱۳۷۱،ص ۷۹-۷۲.


Akhtar, Ibid, P:448-502.


با نگاهى به تاريخچه برنامه اقتصادى بلند مدت پاکستان از سال ۱۹۹۵ تا ۱۹۹۸ که هشتمين برنامه اقتصادى پنج ساله تدوين شده است، اين واقعيت ملحوظ مى‌گردد که هر کدام از برنامه‌هاى هشت‌گانه براى رسيدن به اهداف تعيين شده موفق نبوده‌اند و شکاف موجود ميان فقير وغنى کاهش نيافته است.


از سال ۱۹۹۸ به دليل انجام آزمايشات هسته‌اى و به تبع آن اعمال تحريم‌هاى اقتصادى کشورهاى صنعتى و مؤسسات مالى بين‌المللي، برنامه‌ بلند مدت اقتصادى اعلام نشد و سالانه براى اقتصاد اين کشور برنامه ريزى شد.