داروهای روان‌گردان

مواد افیونی

تریاک و مشتقات آن که مجموعاً به‌نام مواد افیونی (opiates) خوانده می‌شوند داروهائی هستند که از راه کندکردن فعالیت دستگاه عصبی مرکزی سبب می‌شوند احساس‌های بدنی و توان پاسخ‌دادن به محرک‌ها کاهش یابد. (این داروها را معمولاً داروهای مخدر - narcotics می‌نامند، اما مواد افیونی اصطلاح صحیح‌تری است، چون اصطلاح ”مواد مخدر“ به‌روشنی تعریف نشده است و داروهای غیرقانونی گوناگونی را دربرمی‌گیرد). مواد افیونی به‌خاطر خاصیت دردزدائی، از لحاظ طبی مفید هستند، اما به‌علت اثری که در تغییر خلق و خو و کاهش اضطراب دارند، مصارف غیرقانونی فراوانی پیدا کرده‌اند. تریاک که شیرهٔ در هوا خشک‌شدهٔ خشخاش است، حاوی چند مادهٔ شیمیائی از جمله مرفین و کدئین است. کدئین، که عنصر متداول در نسخه‌های دردزدائی و متوقف‌کنندهٔ سرفه است، اثرات نسبتاً ملایمی دارد (حداقل مقادیر کم آن). مرفین، و هروئین که از مشتقات مرفین است، بسیار قوی‌تر هستند. بیشترین مصرف غیرقانونی مواد افیونی به‌صورت هروئین است، چون غلظت آن بیشتر است و می‌توان آن را آسانتر از مرفین قاچاق کرد یا مخفی نمود.

مصرف هروئین

هروئین را می‌توان از طریق تزریق، دودکردن، یا استنشاق مصرف کرد. هروئین در ابتدا احساس مسرت‌خاطر به‌وجود می‌آورد. مصرف‌کنندگان حرفه‌ای هروئین می‌گویند که ظرف یکی دو دقیقه پس از تزریق وریدی آن، ”سرخوشی“ (thrill) یا ”فوران“ (rush) ویژه‌ای در خود احساس می‌کنند. برخی از آنان این احساس را حالتی بسیار لذت‌بخش در حد انزال توصیف می‌کنند. جوانانی که هروئین استنشاق می‌کنند، می‌گویند در این حالت همهٔ ناراحتی‌های خود را از یاد می‌برند. به‌دنبال مصرف هروئین، شخص خود را خشنود (fixed) و سرحال احساس می‌کند، بی‌آنکه از گرسنگی، درد، یا فشارهای جنسی خویش آگاه باشد. ممکن است شخص به چرت زدن بی‌افتد، به این معنی که ضمن تماشای تلویزیون یا خواندن کتاب متناوباً بین چرت‌زدن و بیداری نوسان کند. برخلاف کسی که با نوشیدن الکل مست شده، مصرف‌کنندهٔ هروئین به‌راحتی پاسخ‌های ماهرانه‌ای به آزمون‌های چالاکی حرکات و مهارت‌های فکری می‌دهد و به‌ندرت پرخاشگرانه یا اهانت‌آمیز رفتار می‌کند.

تغییراتی که هروئین در هوشیاری به‌وجود می‌آورد چندان چشمگیر نیست. نه تجارب دیداری هیجان‌انگیز به‌شخص دست می‌دهد و نه احساس انتقال به مکانی دیگر. تغییرات حاصل در خلق‌وخو، یعنی حساس سرخوشی و کاهش اضطراب ناشی از تجربهٔ این دارو است که سبب می‌شود افراد شروع به مصرف این مادهٔ خطرناک کنند. هروئین بسیار اعتیادآور است تا جائی‌که حتی مصرف کوتاه‌مدت آن نیز می‌تواند وابستگی جسمی ایجاد کند. پس از مدتی دودکردن یا استنشاق هروئین، شخص به مرحلهٔ تحمل دارو پا می‌نهد و از این‌به‌بعد مصرف هروئین دیگر تأثیر لذت‌بخش سابق را ندارد. شخص برای دستیابی به لذت سابق، ممکن است به تزریق زیرجلدی و سپس به تزریق وریدی روی آورد. همینکه تزریق وریدی شروع شد، مقدار هروئین مصرفی باید بیشتر و بیشتر شود تا ایجاد سرخوشی کند. علاوه بر آن، ناراحتی‌های بدنی ترک دارو نیز (لرزه، عرق‌کردن، چنگه‌های معده، استفراغ، سردرد) شدیدتر می‌شود. بنابراین، انگیزش بیشتر برای ادامهٔ مصرف دارو ریشه در نیاز به اجتناب از درد و ناراحتی جسمی دارد.

- خطرات مصرف هروئین بسیار است:

افرادی که زیاد هروئین مصرف می‌کنند به‌طور متوسط در ۴۰ سالگی می‌میرند (هسر - Hser، انجلین - Anglin و پاورز - Powers در ۱۹۹۳). مرگ بر اثر یک‌بار مصرف زیادهٔ هروئین بسیار محتمل است، زیرا غلظت هروئین خیابانی بسیار متغیر است و مصرف‌کننده هرگز نمی‌تواند از قدرت تأثیر هروئینی که هربار می‌خرد، مطلع شود. در این موارد، مرگ بر اثر خفگی ناشی از افت عملکرد مرکز تنفسی مغز روی می‌دهد. مصرف هروئین معمولاً موجب تباهی شدید زندگی فردی و اجتماعی شخص می‌گردد. از آنجا که ادامهٔ اعتیاد پرهزینه است مصرف‌کننده به کارهای غیرقانونی نیز کشیده می‌شود.

خطرهای دیگر مصرف هروئین عبارتند از ابتلاء به ایدز (نشانگان ناسائی اکتسابی دستگاه ایمنی) (acquired immune deficiency syndrome - AIDS)، هپاتیت (hepatitis) (التهاب کبد)، و سایر عفونت‌های ناشی از تزریق غیربهداشتی. استفادهٔ مشترک از سوزن‌های تزریق راه بسیار سهلی برای ابتلاء به ویروس ایدز است. خون فرد بیمار ممکن است به درون سوزن یا سرنگ کشیده شود و سپس مستقیماً به جریان خون فرد دیگری که از آن سوزن استفاده می‌کند، وارد شود. استفادهٔ مشترک از سوزن و سرنگ در بین کسانی که دارو به‌خود تزریق می‌کنند، در حال حاضر سریع‌ترین راه برای پخش ویروس ایدز شناخته می‌شود.

گیرنده‌های افیونی (opioid receptors)

در دههٔ ۱۹۷۰، گام مهمی در فهم چگونگی اعتیاد به مواد افیونی برداشته شد، و آن اینکه پژوهشگران کشف کردند که مواد افیونی برگیرنده‌های عصبی خاصی در مغز اثر می‌گذارند. پیک‌های عصبی پس از گذشتن از پیوندگاه بین دو نورون، به گیرنده‌های عصبی می‌چسبند و نورون گیرنده را فعال می‌کنند. شکل مولکولی مواد افیونی، شبیه گروهی از پیک‌های عصبی به‌نام آندورفین‌ها است. آندورفین‌ها به گیرنده‌های افیونی می‌چسبند و موجب احساس لذت و کاهش ناراحتی می‌شوند (جولین - Julien در ۱۹۹۲). هروئین و مرفین با چسبیدن به آن دسته از گیرندە‌های افیونی که پر نشده‌اند درد را تسکین می‌دهند (شکل دارو درمانی سوءمصرف دارو). مصرف مکرر هروئین موجب کاهش تولید آندورفین می‌شود، و به این ترتیب بدن به هروئین بیشتری نیاز پیدا می‌کند تا گیرنده‌های افیونی خالی را پر کند و درد را کاهش دهد. با قطع مصرف هروئین، شخص نشانه‌های دردناک ترک دارو را تجربه می‌کند زیرا در نتیجهٔ کاهش تولید معمولی آندروفین، تعداد بیشتری گیرندهٔ افیونی، پر نشده باقی می‌مانند. در واقع، هروئین جایگزین مواد افیونی طبیعی بدن شده است (کوب - Koob و بلوم، ۱۹۸۸).

این یافته‌های پژوهشی به‌ساخت داروهای جدیدی منجر شده است که از طریق تنظیم گیرنده‌های افیونی عمل می‌کنند. این داروها که برای درمان سوءمصرف دارو به‌کار می‌روند به‌طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند: آگونیست‌ها (agonists) (داروهای رقیب) و آنتاگونیست‌ها (antagonists) (داروهای معارض). آگونیست‌ها به گیرنده‌‌های افیونی چسبیده، احساس لذت ایجاد می‌کنند، و از این طریق میل به مواد افیونی را کاهش می‌دهند، اما در مقایسه با مواد افیونی، آسیب روانی و فیزیولوژیائی کمتری را سبب می‌شوند. آنتاگونیست‌ها نیز به گیرنده‌های افیونی می‌چسبند اما به‌طریقی که آن گیرنده‌ها را فعال نمی‌سازند، بلکه آنها را مسدود می‌کنند و مانع از دسترس مواد افیونی به آنها می‌شوند. به این ترتیب، دیگر احساس لذتی وجود ندارد و میل به مصرف نیز برآورده نشده است (دارودرمانی سوء مصرف دارو).

الف- هروئین، همانند آندورفین‌هائی که به‌صورت طبیعی در بدن به‌وجود می‌آیند، به گیرنده‌های افیونی می‌چسبد و احساس لذت ایجاد می‌کند. ب- متادون نیز، که داروی آگونیست است، به گیرنده‌های افیونی می‌چسبد و احساس لذت به‌وجود می‌آورد. این دارو، هم میل به هروئین را کاهش می‌دهد و هم نشانه‌های ترک دارو را. ج- نالترکسون (naltrexone)، که داروی آنتاگونیست است، گیرنده‌های افیونی را مسدود می‌کند به‌نحوی‌که هروئین نمی‌تواند به آنها دسترسی یابد. در این مورد میل به هروئین ارضاء نمی‌شود. به‌طور کلی، اثربخشی این دارو به‌عنوان روش‌درمانی هنوز به اثبات نرسیده است.

متادون معروفترین داروی آگونیست در معالجهٔ افراد معتاد به هروئین است. این ماده خود اعتیاد‌آور است، اما در مقایسه با هروئین آسیب روانی کمتری ایجاد می‌کند و از لحاظ جسمی کمتر زیانبار است. وقتی در هر وعده، مقدار کمی متادون را از راه دهان مصرف کنند میل به هروئین را فرو می‌نشاند و از بروز نشانه‌های ترک دارو جلوگیری می‌کند.

نالترکسون، که داروی آنتاگونیست است، مانع از عمل هروئین می‌شود زیرا میل ترکیبی آن با گیرنده‌های افیونی بیش از خود هروئین است. نالترکسون غالباً در بخش اضطراری بیمارستان‌ها به‌کار می‌رود تا آثار مصرف زیادهٔ هروئین را از بین ببرد. اثربخشی آن در درمان اعتیاد به هروئین هنوز به اثبات نرسیده است، ولی جالب است که میل به الکل را کاهش می‌دهد. الکل موجب آزاد شدن آندورفین‌ها می‌شود، و نالترکسون با مسدود کردن گیرنده‌های افیونی، اثرات خوشایند الکل و درنتیجه میل به مصرف آن را کاهش می‌دهد (وینگر - Winger، هافمن - Hoffman، و وودز - Woods در ۱۹۹۲).