قابليت تعميم
گفته شد که هدف اصلى تحقيق تجربى کشف روابط علت و معلولى بين متغيرها است؛ بنابراين، بايد نتايج آن قابل تعميم باشد، يعنى بتوان از آن قضيه کلى ساخت و بر مصاديق آن حمل کرد. براى دستيابى به چنين نتيجه‌اى محقق بايد نکات زير را رعايت کند:
۱. از اصل کنترل متغيرها غفلت نکند؛ يعنى اولاً متغيرها يا متغيرهاى اصلى (علت) را در حداکثر ميزان خود بر متغير تابع (معلول) اثر دهد و ثانياً اثر متغيرهاى مزاحم و ناخواسته را به حداقل کاهش دهد.
۲. در انتخاب افراد نمونه به روش تصادفى اقدام کند و از برابرى و يکسانى کمّى و کيفى آنها اطمينان حاصل نمايد.
۴. محيط آزمايش را بصورت طبيعى و عادى نگه دارد و از تبديل آن به فضاى تصنّعى جلوگيرى کند.
۵. در انجام دادن فعاليت‌هاى تحقيقاتى و مراحل کار و نتيجه‌گيرى تعجيل نکند.
۶. آزمايش‌ها را در موقعيت‌ها و شرايط و جفت‌هاى مشابه تکرار نموده، از يکسانى نتايج اطمينان حاصل نمايد.
۷. از اعتبار درونى آزمايش (تأثير انحصارى متغير مستقل در متغير تابع) و نيز از اعتبار بيرونى آن (قابليت تعميم نتايج تحقيق در زمان‌ها و مکان‌هاى ديگر براى موارد مشابه) مطمئن شود.
اعتبار تحقيق آزمايشى
اعتبار درونى
غرض از اعتبار درونى اين است که آيا متغير مستقل در متغير تابع اثر مى‌گذارد؟ و آيا تغييرى که در متغير تباع بوجود آمده منحصراً بر اثر متغير يا متغيرهاى مستقل بوده يا متغيرهاى مزاحم و کنترل نشده در آن دخالت داشته‌اند؟ پاسخگويى به اين سؤالات را موضوع ارزيابى اعتبار درونى آزمايش تشکيل مى‌دهد. از آنجا که آگاهى از نوع متغيرهاى مزاحم براى محقق ضرورت دارد، به معرفى آنها پرداخته مى‌شود: (روش‌هاى تحقيق در علوم تربيتى و روان‌شناسي، ص ۲۷۰)
۱. رخدادهاى همزمان با انجام دادن تحقيق. حوادثى هستند که در هنگام تأثير دادن متغير بروز مى‌کنند؛ مثلاً اگر هدف تحقيق شناخت ميزان تأثير روش تدريس خاصى در کلاس باشد و اتفاقاً تلويزيون نيز در مورد آن روش تدريس برنامه داشته باشد، نمى‌توان بدرستى ارزيابى کرد که آيا تغييرات ايجاد شده در متغير تابع (شاگردان) ناشى از روش تدريس معلم است يا برنامهٔ تلويزيونى و يا هر دو.
۲. اجراى پيش آزمودن. به منظور ارزيابى و اصلاح ابزار سنجش (پرسشنامه و مصاحبه و ...) معمولاً محقق قبل از اجراى اصلي، اقدام به اجراى آزمايشى آنها مى‌کند تا نقايص کار مشخص شود و نسبت به اصلاح آن اقدام کند. محقق بايد مرحلهٔ پيش‌آزمون را در مورد هر دو گروه شاهد و آزمايشى اجرا کند، ولى اجراى اصلى آزمون را فقط در مورد گروه آزمايشى انجام دهد.
۳. تغيير در روش‌ها و وسايل اندازه‌گيري. تغيير در وسايل و روش‌هاى کار در حين آزمايش مى‌تواند بصورت يک عامل مزاحم نتايج تحقيق را تحت‌الشعاع قرار دهد. براى جلوگيرى از اين مشکل، محقق بايد يگانگى وسايل و روش‌ها را در سراسر تحقيق حفظ کند.
۴. تغييرات روانى و فيزيولوژيک. در بعضى از تحقيقات که بيش از اندازهٔ مورد انتظار طول مى‌کشند، احتمال بروز تغييرات مزبور در آزمودنى‌ها وجود دارد که در رفتار آنها تأثير خواهد داشت.
۵. اُفت آزمودنى‌ها. تضمينى وجود ندارد که آزمودنى‌ها و افرادى که در گروه‌هاى آزمايش و شاهد سازمان داده مى‌شوند، تا پايان تحقيق حضور داشته باشند.
از سوى ديگر، براى کاهش اثر متغيرهاى مزاحم و مداخله‌گر يا حذف آنها از صحنه آزمايش، محقق بايد اقدامات لازم را انجام دهد يا از روش‌هاى مرسوم استفاده کند يا خود به ابداع روش بپردازد. در زير به نمونه‌هايى از آن اشاره مى‌شود:
۱. حذف متغيرها. بعضى از متغيرهاى بين آزمودنى‌ها را مى‌توان از طريق انتخاب آزمودنى‌هايى که خصايص يکسان دارند، حذف کرد؛ مثلاً براى حذف متغير جنس مى‌توان متغير را تنها از يک جنس زن يا مرد انتخاب نمود و سپس با روش تصادفى آنها را گروه‌بندى کرد.
۲. همتا کردن موارد. انتخاب جفت‌ها يا مجموعه‌هايى از افراد با خصايص همانند يا تقريباً يکسان و قرار دادن يکى از آنها در گروه گواه و ديگرى در گروه آزمايش يکى از روش‌هاى حذف متغيرهاى ناخواسته است. البته اين روش داراى دشوارى‌هايى است و احتمال دارد نظر محقق در آن دخالت کند مگر آنکه در دسته دسته کردن افراد از روش تصادفى استفاده شود.
۳. معادل و همتراز کردن موارد. همتراز کردن موارد عبارت است از قرار دادن آزمودنى‌ها در گروه‌هاى گواه و آزمايشي، به‌گونه‌اى که ميانگين و واريانس گروه‌ها تا حد امکان برابر باشد.
۴. تحليل واريانس. در اين روش محقق قادر است تفاوت‌هاى اوليهٔ ميان چند متغير را در گروە‌هاى شاهد و آزمايش با استفاده از روش‌هاى آمارى از بين برد.
۵. گزينش تصادفي. در اين باره قبلاً توضيح داده شده و حسن آن اين است که نظرهاى محقق در جور کردن گروه‌ها دخالت داده نمى‌شود.
اعتبار بيرونى
مقصود از اعتبار بيرونى آن است که بافته‌هاى تحقيق قابل اطمينان بوده، امکان تعميم آن در موقعيت‌هاى مشابه وجود داشته باشد. از آنجا که مکان‌ها و محيط‌هاى جغرافيايى مشخصات ويژهٔ خود را دارند و انسان‌ها نيز در زمان‌هاى مختلف ويژگى‌ها و حالات مختلفى به خود مى‌گيرند، نمى‌توان مطمئن بود که نتايج يک تحقيق تجربى که در يک مکان و زمان خاص و با در نظر گرفتن شرايط ويژه آنها بدست آمده، به تمامى موقعيت‌ها قابل تعميم باشد محقق چنين مجوزى ندارد و همين مسئله يکى از مشکلات بزرگ تحقيق تجربى است. اين همان مطلبى است که در بحث نظريه دربارهٔ ارزش و اعتبار نظريه‌هاى علوم انسانى در مقايسه با نظريه‌هاى علوم تجربى و طبيعى بيان شد.
براى حل مشکل روايى و اعتبار بيرونى چنين تحقيقاتى دو کار بايد انجام شود: اول، بايد محقق شرايط محيطى و مختصات و مشخصات محيط آزمايش و نيز ويژگى‌هاى روانى و فيزيولوژيک آزمودنى‌ها را بدقت تعريف نمايد و بگويد که نتيجه در اين شرايط زمانى و مکانى و با آزمودنى‌هايى با اين مشخصات خاص، قابل تعميم است. دوم، براى اطمينان از ميزان کارآيى و اعتبار يک نظريه و نتيجهٔ تحقيق بايد آن را در مناطق و مکان‌هاى جغرافيايى مختلف و نيز زمان‌هاى ديگر مورد ارزيابى قرار دهد تا در صورتى که نتايج تحقيق در زمان و مکان ديگر يکسان بود، بتوان نتايج يا مفاهيم و قضاياى نظرى را به مصاديق و مواردى که بر آنها تطبيق نموده تعميم داد؛ منظور مصاديق و مواردى است که نظريه در مورد آنها آزمايش و ارزيابى شده و موفق بوده است.