درسی که از تاریخ نگرفتیم + فیلم

به گزارش ایسنا، آبراهه‌هایی که با تدبیر معمارانِ دوره‌ی باستانی در ۲۵۰۰ سال قبل، تخت‌جمشید را از گزند سیلاب‌ها و بارندگی‌های فصلی و در نتیجه فرسایش تدریجی کاخ‌های هخامنشی نجات داد.

اما وقوع سیلِ شیراز در چند روز گذشته و به وجود آمدن فاجعه‌ای که پیامد آن کشته‌شدن چندین زن و کودک در نوروز بود، این بار بحث جدیدی را بین کاربران فضای مجازی و حتی برخی رسانه‌ها راه انداخت، که مهمترین علت سیل شیراز را بستن دره‌ای می‌دانند که تا حدود ۱۰ سال قبل در کنار دروازه قرآن شیراز وجود داشته، اما مدیریت شهری بدون هیچ تدبیر و بررسی دقیقی، ان را می‌پوشاند تا مکانی برای گذر ماشین‌ها باشد!

همان‌طور که محمد ابراهیم بنی‌حبیب کارشناس حوزه مهندسی آب و استاد دانشگاه تهران نیز به ایسنا گفته است؛ «عدم حفاظت از مراتع و استفاده بیش از حد از ظرفیت مراتع و اشغال بستر رودخانه از طریق جاده‌سازی باعث وقوع سیل شده است.»

که اگر آن دره، یا فکرِ تقلید از کارِ علمی که مهندسان دوره‌ی هخامنشی در دوره‌ی باستان انجام دادند و به دنبال آن، مسیری سطحی را برای عبور آبِ باران ایجاد کردند، استفاده می‌شد، این فاجعه رخ نمی‌داد.

[figure] [figcaption] مسیر کشف شده از آبراه‌های تخت‌جمشید

۲۴۰۰ متر از مسیر آبراهه‌ها را کشف کرده‌ایم

علی اسدی - عضو هیأت علمی دانشگاه هنر شیراز و سرپرست کاوش‌های آبراهه‌های تخت جمشید - که در طول چند سال گذشته آبراهه‌های تخت‌جمشید را بررسی و مطالعه کرده، به خبرنگار ایسنا توضیح می‌دهد.

این باستان‌شناس به پژوهش‌های انجام شده در تخت‌جمشید برای شبکه‌های اصلی این آبراهه اشاره می‌کند و با بیان این‌که آن از نخستین سازه‌های ساخته شده در این محوطه باستانی بوده است، می‌گوید: این آبراهه‌ها از آن جهت اهمیت دارند که نشان می‌دهند معماران هخامنشی از ابتدا می‌دانستند کاخ‌هایی که ساخته می‌شود کجا قرار می‌گیرند، در واقع معماری و پلان کاخ‌ها از ابتدا مشخص بود، چون شبکه آبراهه‌ها یک شبکه منسجم و به هم پیوسته است که عمده‌ی آن در دوره‌های ابتدایی ساخت این مجموعه‌ی عظیم به وجود می‌آید.

او با اشاره به شناسایی ۲۴۰۰ متر از مسیر آبراهه‌های زیرزمینی تا امروز، ادامه می‌دهد: این مسیر تقریباً زیرِ همه‌ی کاخ‌ها و فضاهای مختلف تخت‌جمشید را شامل می‌شود، در واقع آبِ بارندگی روی سطح تختگاه و پشت‌بام جمع می‌شده و از طریق تنبوشه‌های سفالی در داخل دیوارهای خشتی به پایین منتقل می‌شده و آب به دریچه‌هایی که زیر دیوارها کار گذاشته شده بود، می‌رسید، آن دریچه‌ها به شبکه آبراهه‌ها متصل بوده است.

این باستان‌شناس با بیان این‌که آبراهه‌ها از نظر پهنا به این شکل ساخته شده بودند تا به‌راحتی شدیدترین نوع بارندگی را نیز دفع کنند، ادامه می‌دهد: گاهی اوقات ارتفاع آبراهه حدود ۶ متر و پهنای آن بین ۵۰ تا ۸۰ سانتی‌متر متغیر بوده است، بنابراین با شیبِ داده شده، در زمان بارش باران، تمام آبراهه‌ها به سمت خروجی در گوشه جنوب شرقی تختگاه تخت‌جمشید حرکت می‌کنند، این یعنی هیچ آبی در منطقه باقی نمی‌مانده است، که این از این نظر مهندسی معماری کاری دقیق و حساب شده بوده است.

به گفته‌ی این عضو هیأت راهبردی تخت‌جمشید معماران می‌دانستند که در محدوده‌ی بالای ۱۲ و نیم هکتار در تختگاه تخت‌جمشید، باید چیزی را ایجاد کنند تا با شیبِ ملایمی که تقریباً یک درصد است بتوانند آب را به سمت خروجی که گوشه جنوب شرقی تختگاه است، هدایت کنند.

با حمله اسکندر به تخت‌جمشید به مرور آبراهه‌ها زیر آوار می‌روند

این مدرس دانشگاه هنر شیراز می‌گوید: شبکه آبراهه‌ها تا زمان حمله اسکندر به کار خود ادامه داد و با ویرانی کاخ‌ها و دیوارهای خشتی که بخش عمده بناها را تشکیل می‌داد آوارِ تخریب‌ها در نخستین بارندگی‌هایِ بعد از حمله وارد آبراهه‌ها می‌شود و احتمالاً به تدریج در مدت دو تا سه سال شبکه آبرسانی تخت‌جمشید پر از آوار شد.

او همچنین با اشاره به خالی ماندن، برخی از آبراهه‌ها از آن زمان، می‌گوید: نخستین بازدیدکننده‌هایی که از ابتدای رنسانس از تخت‌جمشید دیدن کرده‌اند، از وجود این شبکه اطلاع داده‌اند.

به گفته‌ی سرپرست کاوش آبراهه‌های تخت جمشید یکی از بهترینِ این توصیف‌های اولیه به وسیله‌ی «شاردن» جهانگرد فرانسوی از آبراهه‌های تخت‌جمشید نوشته شده است که در زمان حضورش آنها را دیده و توصیف کاملی داشته است. در توصیف شاردن که در دوره صفویه یعنی حدود ۳۵۰ سال قبل این منطقه را دیده از شبکه‌ای از آبراه‌ها زیر تختگاه و از بلوک‌های سنگی که از داخل کوه تراشیده شده‌اند نام برده شده است.

این عضو هیأت علمی دانشگاه هنر شیراز اما نخستین قدم‌های اصلی و علمی برای کاوش آبراهه را مربوط به سال‌های ۱۳۱۰ و سال‌های پس از آن می‌داند، یعنی زمانی که «اشمیت» و «هرتسفلد» کاوشگران اولیه تخت‌جمشید بخشی از آبراهه را کاوش می‌کنند.

او ادامه می‌دهد: پس از آنها دو باستان‌شناس ایرانی «علی سامی» و «علی حاکمی» و برخی دیگر از مدیران وقت تخت‌جمشید کاوش‌های آبراهه‌ها را ادامه می‌دهند. در سال ۱۳۸۰ و با ایجاد تشکیل پایگاه پژوهشی پارسه پاسارگاد به سرپرستی مسؤول وقت محوطه «محمدحسن طالبیان» و با کمک دفتر فنی تخت‌جمشید به سرپرستی «حسن راه‌ساز» و تحت مدیریت علمی «عسگری چاوردی» بار دیگر فعالیت‌ها ادامه پیدا می‌کند.

اسدی با اشاره به این‌که آخر بررسی آبراهه‌ها را در زمان تشکیل بنیاد پاسارگاد انجام و خروجی آن در سال ۱۳۸۲ شناسایی شد، ادامه می‌دهد: در آن زمان برای نخستین‌بار مشخص شد که خروجی آبراهه‌ها در جنوب شرقی تختگاه قرار دارد.

خاک کاوش‌ها و آوار بناها از جنگ، آبراهه را گرفته بود

او اما این کشف را در آن زمان با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌داند و می‌گوید: از همان زمانِ کشفِ خروجی آبراهه‌ها، با توجه به این‌که حجم زیادی از خاک‌های کاوش‌های پیشین تخت‌جمشید در محدوده جنوبی تختگاه ریخته شده بود، عملاً امکان خروج آب‌ها از طریق خروجی شناسایی شده وجود نداشت.

وی ادامه می‌دهد: بنابراین در زمان بارندگی‌های شدید، وقتی آبراهه‌ها پُر می‌شدند، فضای داخل بناها پر آب می‌شد، این اتفاق برای بخشِ خزانه تخت‌جمشید بیشتر از دیگر فضاهای تخت‌جمشید رخ می‌داد که آسیب‌زا بود.

راهکار نجات آبراهه‌های هخامنشی در تخت‌جمشید

سرپرست کاوش آبراهه‌های تخت‌جمشید با این‌وجود به راهکارهای قابل انجام در آن زمان نیز اشاره می‌کند که در زمان وقوع باران‌های سیل‌آسا، معمولاً گروه حفاظت و مرمت پمپ‌هایی را با لوله‌های بلند در این فضاها کار می‌گذاشتند و آب را از طریق پمپاژ به سمت برزن جنوبی - محدوده جنوبی تخت‌جمشید - منتقل می‌کردند.

این باستان‌شناس با اشاره به درخواست‌های مطرح شده از گروه باستان‌شناسی این محوطه‌ی جهانی در آن زمان، برای دفع مشکل آبراهه‌ها، بیان می‌کند: هر چند آب داخل فضاها به وسیله پمپاژ تخلیه می‌شد، معمولاً کسی داخل آبراهه‌ها را نمی‌دید و آب در آنها باقی می‌ماند، این خود عاملی برای تخریب تدریجی این فضاها بود، چون به مرور باعث سست‌شدن پایه کاخ‌ها و بناها می‌شد، بنابراین با تهیه‌ی طرحی از سوی گروه باستان‌شناسی تخت‌جمشید، مسیری برای خروج اضطراری آب تعریف شد که از خاک‌های کاوش که جلوی تختگاه ریخته شده بود، می‌گذشت و با عبور از حدود ۱۰۰ متر به جایی می‌رسید که خاک‌ها تمام می‌شدند.

اسدی برنامه‌ریزی انجام شده در آن زمان برای این محدوده را کاوش در این مسیر بیان می‌کند تا با کار گذاشتن لوله‌های بزرگ بتونی، آب از خروجی اصلی دوره هخامنشی و به صورت طبیعی خارج شود.

تخت‌جمشید هیچ‌گاه با مشکل آبگرفتگی مواجه نمی‌شود

وی با بیان این‌که آغاز کاوش‌ها از اواخر اردیبهشت ۹۱ آغاز و تا ابتدای پاییز ادامه داشت، اظهار می‌کند: در این فصل موفق شدیم این مسیر را در کارگاهی به طول ۱۰۰ متر و عمق ۶ و پنهای چهار متر ایجاد کنیم و با انجام این کار چند کانال در محدوده جنوبی تختگاه پیدا شد که خوشبختانه سطح‌شان پایین‌تر از سطح مدنظر برای لوله‌گذاری بود و بدون تخریب آن کانال‌ها روی آن انجام شد و یک بخش ابتدایی خروجی به صورت روباز نگه داشته شد و پس از لوله‌گذاری، ادامه‌ی ۱۰۰ متر کارگاهی با خاک‌های کاوش پر شد.

این مدرس دانشگاه با بیان این‌که خوشبختانه مشکل دفع آب‌ها به طور کامل حل شد، می‌افزاید: در حال حاضر اگر آبِ باران روی تختگاه باقی بماند، وارد دریچه‌های دوره هخامنشی و شبکه‌های زیرزمینی آبراهه‌ها می‌شوند و به سمت خورجی حرکت می‌کنند و از دریچه آن خارج می‌شوند.

او با بیان این‌که کاخ‌ها نیز در سال ۹۱ شیب‌بندی شده‌اند، می‌گوید: به هیچ وجه دیگر با مشکل آبگرفتی روی تختگاه تخت‌جمشید مواجه نیستیم. فقط در برخی مواقع که آبگرفتگی‌های کوچکی در سطح تختگاه ایجاد می‌شود با هدایت آن‌ها به نزدیک‌ترین دریچه‌ای که به کانال‌های زیرزمینی مرتبت است، مشکل به سرعت برطرف می‌شود.

وی درباره‌ی لزوم ادامه‌دار بودن کاوش‌ها در این محوطه تاکید می‌کند: بعد از کاوش‌هایی که در سال ۹۱ انجام شد، سال ۹۳ یک خروجی دیگرِ آبراهه پیدا کردیم که مخصوص بنای خزانه در دوره هخامنشی بود، در ادامه کاوش‌های نیز در سال ۹۶ بخشی از آبراهه‌ها را در حیاط کاخ «تچر» و بخشی نیز در پشت «دروازه ناتمام» کاوش شد که در هر دو نتایج خوبی به دست آمد.

به گفته‌ی او در زمان آن کاوش‌ها در «دروازه ناتمام» حدود شش اسکلت انسان و یک اسکلت حیوان پیدا شد که مطالعات آزمایشگاهی آنها در حال انجام است.

بخشی از آبراهه را برای دیدن مردم باز می‌کنیم

اسدی با تاکید بر این‌که تیم کاوش باستان‌شناسی این محوطه‌ی باستانی در تخت‌جمشید با پیگیری‌ها و درخواست معاون میراث‌فرهنگی کشور و مدیر فعلی تخت‌جمشید، پروپوزال فصل چهار کاوش در این محوطه تهیه و ارائه شده است، می‌گوید: در طرح پیشنهادی برای فصل چهارم قصد داریم تا کاوش‌های ناتمام در آبراهه‌ها را بررسی کنیم و بازدیدکنندگان نیز بتوانند بعد از پایان کار از بخشی از این آبراهه‌ها دیدن کنند.

وی مسیر پیشنهادی برای حضور گردشگران در آبراهه‌ها را مسیر بین کاخ‌های «تچر»، «هدیش» و «G» بیان می‌کند و می‌گوید: اگر بتوانیم این بخش را آماده کنیم، یک محدوده ۱۰۰ متری از آبراهه‌ها برای ورود بازدیدکنندگان در سال ۹۸ آماده می‌شود.

هنوز از تجربیات گذشته و تاریخ درس نگرفته‌ایم

او علت بروز فاجعه‌ی سیل در شیراز در چند روز گذشته را استفاده نکردن از این تجربیات مهندسی گذشته‌ی کشور می‌داند و ادامه می‌دهد: وقتی دره‌ای به صورت طبیعی در یک منطقه وجود دارد، قطعاً باید به دلیل شکل گرفتن آن فکر کرد، دره‌ای که در کنار دروازه قرآن وجود داشته، به این دلیل بود که در طول میلیون‌ها سال آب در آن حرکت کرده و دره را ایجاد کرده بود، همه‌ی دره‌های اطراف شیراز نیز به این صورت هستند، دره‌هایی که مواقع بارندگی با وجود کم یا زیاد بودن آب را وارد دشت شیراز می‌کردند و از آنجا وارد رودخانه‌ی خشک شده و از آن‌جا نیز تمام آب‌ها را به سمت دریاچه «مهارلو» در جنوب شرق شیراز منتقل می‌کرده است.

این مدرس دانشگاه با اشاره به این‌که روی دره‌ی قرار گرفته در محله سعدی (دروازه قرآن) یا دره‌ی محله شیراز اکنون ساخت‌وساز انجام داده‌اند بدون این‌که احتمال دهند در صورت هر بارندگی شدید آب وارد محله‌های شهری می‌شوند، می‌گوید: مدیریت شهری فراموش کرده که نباید چهار سال خشکسالی را به همه‌ی دوره‌های بعدی زندگی در شیراز تعمیم داد.

وی تاکید می‌کند: اکنون باید این وضعیت برای مسئولان و به ویژه شهرسازان زنگ خطر باشد تا همه ملاحظات را در نظر بگیرند و خطرهای طبیعی را در حین انجام طرح‌های شهرسازی و توسعه‌ای جاده و فضاهای شهری مد نظر داشته باشند و مشکلات آن را برطرف کنند تا قبل از هر نوع فاجعه‌ای برای مشکلات راه‌حل به دست آوریم.

او بی‌توجهی به این موارد را درس نگرفتن از تاریخ می‌داند و می‌گوید: وقتی چنین دوراندیشی توسط مهندسان دوره هخامنشی را شاهد هستیم، باید آن تجربه را امروزه برای مجموعه‌های کوچک و بزرگ مدنظر داشته باشیم.

به گفته‌ی این استادیار دانشگاه هنر شیراز، وقتی آب‌های سطحی این‌طور دقیق از طریق شبکه‌ی کانال‌های زیرزمینی تخت‌جمشید دفع می‌شود، خود نشانه‌ای از قدرت ان دولت بزرگ است که برای بیش از دو سده بر پهنه‌ی وسیعی از جهان حاکم بودند. در واقع این موارد نشان می‌دهد که چقدر یک مدیریت می‌تواند در ایجاد نظم و رضایت عمومی و دوام چنین سیستم‌هایی کارساز باشد.

ساخت چهار سد تنظیمی برای جلوگیری از سیل توسط معماران هخامنشی

این باستان‌شناس در پاسخ به این پرسش که آیا نمونه‌های دیگری از سیستم‌های کنترل و دفع آبِ تخت‌جمشید از دوره‌ی هخامنشی شناسایی شده است یا خیر، می‌گوید: چهار سد تنظیمی در محدوده‌ی پاسارگاد در دوره کوروش بزرگ، داریوش بزرگ و احتمالاً خشایارشاه ساخته شده بود که روی رودخانه «پلوار» و شاخه‌های آن در حاشیه غربی آرامگاه کوروش عبور می‌کرد.

او با بیان این‌که یکی از سدها در سال ۸۸ کاوش شد، ادامه می‌دهد: این سدها خاکی و بزرگ بودند و آب با حجم زیاد را در مواقع بارندگی، نگه می‌داشتند و از جاری شدن یک‌باره آنها به سمت دشت پاسارگارد جلوگیری می‌کردند.

این عضو هیأت راهبردی تخت‌جمشید تاکید می‌کند: یکی از این سدهای مهم با نام «سد تنگ حنا» دارای طولی بیش از ۶۰۰ متر و با هسته‌ی خاک رُسی است که نشان می‌دهد از ابتدای دوره هخامنشی نه تنها در فضاهای معماری مانند تخت‌جمشید بلکه در سطح منطقه‌ای نیز مانند نواحی شمال پاسارگاد، مهندسان هخامنشی کار کنترل آب‌ها و تنظیم آب‌های سطحی را مدنظر قرار داشته‌اند تا بناهایی که می‌سازند زیر آب نرود، سیلاب نگیرد و تخریب نشود.

به اعتقاد اسدی، سدهای پاسارگارد شگفت‌انگیزتر از آبراهه‌های تخت‌جمشید هستند، چون منطقه‌ی وسیعی را کنترل می‌کردند.

ناظم زارع این فیلم را ششم فروردین امسال و در زمان بارش باران سیل‌آسای تخت جمشید ثبت کرده است که آب به درستی مسیر خود را از آبراهه تخت‌جمشید پیدا می‌کند.

انتهای پیام