یارانه انرژی یک حق نیست

در روزهای اخیر طرحی از سوی برخی نمایندگان مجلس ارائه شده که در چارچوب آن به هر ایرانی روزانه یک لیتر بنزین اختصاص می‌یابد. کوروش کرم‌پور، عضو هیأت رئیسه کمیسیون انرژی مجلس، اخیراً در گفت‌وگویی اظهار کرده که این طرح تاکنون جزو موضوعات کمیسیون انرژی مجلس نبوده است. نویسندگان در چارچوب این طرح، دولت را موظف کرده‌اند سهمیه‌بندی بنزین را بر مبنای هر ایرانی روزانه یک لیتر اعمال کند. وزارت نفت را موظف کرده‌اند سامانه بورس الکترونیک معاملات بنزین را ایجاد، و امکان خرید و فروش بنزین مازاد بر نیاز شهروندان را فراهم کند.

گویا قرار است در این طرح، جایگاه‌های سوخت موظف شوند بنزین مازاد بر نیاز افراد را بر اساس قیمت سامانه به فروش برسانند. احتمالاً منظور از قیمت سامانه نیز سازوکار تعیین قیمت به‌شکل آزاد و نزدیک به قیمت واقعی بنزین است.

**24 لیتر یا 30 لیتر؟

هر چند احمد امیرآبادی فراهانی، عضو هیأت‌ رئیسه مجلس شورای اسلامی روز گذشته خبر داد: این طرح می‌گوید که ما برای هر ایرانی 24 لیتر در ماه سهمیه بنزین به کارت سرپرست خانوار واریز می‌کنیم که زیرساخت‌های آن در بانک و شرکت پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی آماده شده و سرپرست فرصت دارد تا پایان ماه آن را مصرف کند که اگر چیزی از آن باقی ماند، زمانی که دولت می‌خواهد کارت شما را مجدد شارژ کند موظف است که قیمت آن را بر اساس 90 درصد قیمت فوب خلیج فارس به حساب سرپرست واریز کند.

البته پیش از این نیز بحث‌های مطرح بود که وضعیت فعلی پرداخت سوبسید به حامل‌های انرژی قابل تداوم نیست و باید ضمن کنترل تقاضا، نسبت به کاهش سوبسید و واقعی‌سازی قیمت‌ها نیز اقدام کرد. در حالی که گفته‌های پیشین مسئولان دولتی حاکی از تمایل آن‌ها به احیای کارت سوخت بود، استدلال طراحان اختصاص سوخت به‌ازای هر فرد، به‌جای هر وسیله نقلیه این است که 20 درصد از مردم کشور اصلاً خودرو و موتورسیکلت ندارند. همچنین 20 درصد از مردم بیش از سهمیه تعیین شده بنزین مصرف می‌کنند و طراحان این طرح می‌خواهند این 20 درصد سهمیه اضافه روی آن 20 درصد قبلی سرشکن شود.

آیا این طرح می‌تواند گامی در جهت عادلانه‌تر توزیع شدن یارانه بنزین باشد؟ آیا باید این طرح را در راستای آزادسازی تدریجی قیمت بنزین تلقی کرد؟ آیا این طرح می‌تواند با کاهش تقاضا و همچنین کاهش سوبسید پرداختی از سوی دولت برای بنزین، باری از دوش دولت بردارد؟ ایرناپلاس در این زمینه با حامد قدوسی، عضو دپارتمان اقتصاد دانشگاه استیونس نیوجرسی آمریکا که در زمینه اقتصاد انرژی فعالیت می‌کند، گفت‌وگو کرده که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

**انتقال سهمیه بنزین از خودرو به فرد

ایرناپلاس: ارزیابی کلی شما از طرح مجلس برای ارائه 24 لیتر بنزین به هر ایرانی به‌صورت ماهانه چیست؟

قدوسی: این طرح ایده‌آل نیست، ولی قدمی رو به جلوست. مهم‌ترین ویژگی این طرح که من از آن دفاع می‌کنم انتقال سهمیه بنزین از خودرو به فرد است که باعث می‌‌شود سهمیه به‌شکل خیلی عادلانه‌تری به همه ایرانیان برسد. اگر این سهمیه قابل انتقال به غیر نباشد، طبعاً عدالتی اتفاق نیفتاده، زیرا کسی که خودرو ندارد نمی‌تواند از سهمیه‌اش استفاده کند. در حالی که امکان فروش این سهمیه به شکل‌های مختلف، سه اثر مهم دارد. اول این که تبدیل به یارانه نقدی برای خانواده‌های بدون خودرو می‌شود. ثانیاً هزینه فرصت مصرف بنزین را برای همه بالا می‌برد و باعث صرفه‌‌جویی در مصرف می‌شود و ثالثاً نگرانی از قاچاق بنزین یارانه‌ای را از بین می‌برد.

در این بین باید دید چه مکانیسمی برای تعیین قیمت آزاد و برای نقد کردن سهمیه مازاد خانواده‌های بدون خودرو تعبیه می‌شود. دقت به جزئیات این مکانیسم در موفقیت طرح مهم است. مکانیسم باید طوری طراحی شود که در عین سادگی استفاده برای همه اقشار، بتواند قیمت تعادلی و درست بنزین را به جامعه بدهد. ضمن این که باید دقت کرد میزان سهمیه و قیمت آزاد تعیین شده به‌گونه‌ای باشد که بار مالی جدیدی برای بودجه ایجاد نکند و به قول اقتصاددانان طرح بودجه-خنثی (Budget Neutral) باشد، یعنی همه تراکنش‌های مالی در درون خود طرح و بین خانوارهای مختلف صورت گیرد و نیاز به تزریق منابع ریالی از بیرون نباشد.

**آزادسازی قیمت و دریافت مالیات از بنزین

ایرناپلاس: کارکرد این سیاست را موقتی می‌دانید یا در بلندمدت نیز می‌تواند با اعمال تغییراتی مورد استفاده قرار گیرد؟

قدوسی: همان‌طور که گفتم این سیاست ایده‌‌آل نیست و به‌نوعی مربوط به برهه‌ای است که گذر از دوره یارانه‌های کالایی مسرفانه، ناکارا و نابرابر به دوره مصرف کارای منابع اتفاق می‌افتد. این سیاست باید برای چند سال مشخص (مثلاً پنج سال) تعهد شود، ولی در پایان این دوره منقضی (Phase Out) شده و جای خودش را به روشی بدهد که همه جای دنیا رایج است. روش رایج هم باید آزادسازی بازار بنزین، دریافت مالیات از بنزین آزاد، آزادسازی بازار خودرو و اجازه دسترسی مصرف‌کنندگان به خودروی ارزان کم‌مصرف، گسترش حمل و نقل عمومی و در عوض، پرداخت تور حمایتی و تأمین اجتماعی به اقشار محروم باشد. طول این دوره مثلاً پنج‌ساله هم باید سهمیه فردی با یک نرخ مشخص (مثلاً سالیانه پنج درصد) کم شود تا عرضه کل با کاهش مصرف هم‌سو شود.

بر این نکته کلیدی هم باید تأکید کنم که یارانه انرژی یک حق نیست و بیش‌تر یک معضل تاریخی است که از گذشته اقتصاد ایران به ما ارث رسیده است. در نتیجه با چنین طرح‌هایی نباید این انتظار ایجاد شود که قرار است یارانه انرژی تا ابد پرداخت شود. هدف باید حرکت به سمت حذف یارانه انرژی و در مقابل، ارتقای کیفیت آموزش و بهداشت و تأمین اجتماعی باشد.

**یک بدل نزدیک به آزادسازی قیمت

ایرناپلاس: بهتر نیست به جای این طرح، قیمت‌ حامل‌های انرژی به‌تدریج آزاد شود و به قیمت واقعی خود برسد؟

قدوسی: در حالت ایده‌آل بله، من هم با شما موافقم. این سیاست که گفتید یک گزینه جایگزین است که روی کاغذ و از دید تحلیل اقتصادی بهتر از سیاست پیشنهادی فعلی است. مشکل این است که متأسفانه پس از دو دهه تلاش برای اجرای سیاست‌هایی از این نوع، هیچ‌کدام در عمل اجرایی نشده و امیدی هم به اجرای آن نیست. در واقع بهتر بود که از همان دهه هفتاد و هشتاد شمسی قیمت حامل‌های انرژی با یک شیب مشخصی آزاد می‌شد و معضلی که الان کشور سال‌ها است با آن روبه‌رو است، نزدیک 15 سال پیش پایان می‌یافت. متأسفانه مداخله مجلس هفتم در طرح به اصطلاح تثبیت قیمت‌ها عملاً این اصلاح ساده و استاندارد را نزدیک به دو دهه به تأخیر انداخت. به علت اینکه به نظر می‌رسد روشی که گفتید فعلاً در بستر موجود قابل‌اجرا نیست، سیاست جایگزین، به قول اقتصاددانان به‌عنوان یک بهینه دوم (Second Best) پیشنهاد شده است. البته در عمل وقتی‌که سهمیه‌ها امکان مبادله داشته باشند، قیمت تعادلی بازار به‌سرعت به قیمت آزاد نزدیک می‌شود و بنابراین در این طرح، قیمت بنزین در همان سال اول آزاد می‌شود.

**500 هزار تومان یارانه نقدی حقیقی به دهک‌های پایین

ایرناپلاس: طرح پیشنهادی مجلس می‌تواند باعث منطقی شدن بهره‌مندی دهک‌های مختلف از سوبسید انرژی شود؟

قدوسی: به نظرم نسبت به وضعیت فعلی -که در آن دهک دهم بیش از 10 برابر بیش‌تر از دهک اول یارانه دریافت می‌کند- یک قدم مهم رو به جلو است. در ساده‌ترین شکل محاسبات به نظر می‌رسد که این طرح می‌تواند چیزی حدود 500 هزار تومان یارانه نقدی حقیقی (پس از کسر اثر تورمی) به خانواده‌های دهک‌های اول تا چهارم بدهد که در شرایط اقتصادی فعلی کمک بزرگی به آنان برای تأمین نیازهای حداقلی زندگی است.

ایرناپلاس: منتقدان می‌گویند کالاهای دیگری نیز در جامعه سوبسید می‌گیرند، بنابراین چرا دولت در رابطه با آن کالاها نیز از جیره‌بندی این‌چنینی استفاده نمی‌کند؟ در این رابطه چه نظری دارید؟

قدوسی: اصولاً این حرف درست است، ولی دقت کنیم که شدت نابرابری ناشی از مصرف بنزین در کالاهای دیگر نیست. مثلاً آرد هم یارانه می‌گیرد، ولی یارانه آرد و نان اتفاقاً به اقشار محروم بیش‌تر می‌رسد و نگرانی چندانی از توزیع نابرابر آن نیست. حجم یارانه گازوئیل هم بسیار بزرگ و نزدیک به یارانه بنزین است، ولی مجدداً چون حجم زیادی از گازوئیل در بخش روستایی، کشاورزی و حمل‌ونقل عمومی استفاده می‌شود، نگرانی از توزیع نابرابر آن کمتر است. حجم بزرگی هم یارانه در بخش گاز و برق وجود دارد که بنا بر برخی محاسبات -بر اساس این که قیمت گاز را چقدر در نظر بگیریم -، حتی از یارانه بنزین هم بیشتر است. پس یک اصلاح جدی هم در این بخش‌ها لازم داریم. ولی به هر حال کار اصلاح نظام یارانه‌ای فعلی را باید از یک نقطه و یکی از حامل‌ها شروع کرد و بنزین بنا به ماهیت به‌شدت نابرابر توزیع یارانه‌اش و سهولت مبادله سهمیه، اهمیت ویژه‌ای داشته است. از هر حامل دیگری (مثلاً گاز) شروع می‌شد باز همین سؤال مطرح می‌شد. بالأخره کار را باید از یک جایی شروع کرد.

**دریافت سوبسید حق شهروندان نیست

ایرناپلاس: در کنار این تصمیم، چه سیاست‌های دیگری نیاز است تا سوبسید انرژی به‌طور عادلانه بین دهک‌های مختلف توزیع شود؟

قدوسی: سوبسید کالایی، بنا به ماهیتش نمی‌تواند عادلانه یا برابر به دهک‌های مختلف برسد، زیرا مصرف دهک‌های مختلف از این کالاها یکسان نیست. ضمناً همان‌طور که گفتم اصولاً ما نباید از سوبسید به‌عنوان یک حق دفاع کنیم. چیزی که باید از آن دفاع بکنیم، حق مردم بر نیازهای انسانی پایه مثل بهداشت و آموزش با کیفیت به‌علاوه یک نظام تأمین اجتماعی مؤثر و کارا برای حمایت از اقشار محروم است.

ولی در چارچوب محدودیت‌های فعلی، حداقل مکانیسمی که لازم داریم که برابری نسبی در دست‌یابی به یارانه‌‌های انرژی را تضمین کند، امکان نقد کردن سهمیه یارانه در یک بازار متشکل یا غیرمتشکل و با قیمت عادلانه و درست است. در نتیجه باید مطمئن باشیم که اگر سیاست سهمیه قابل فروش پیاده شد، اقشار محروم یا کم‌سواد یا افراد با توان جسمی پایین هم بتوانند بدون نگرانی سهمیه خود را به پول نقد تبدیل کنند. علاوه بر آن باید به این فکر کرد که آیا تخصیص یارانه نقدی به سرپرست خانوار باعث مصرف عادلانه این یارانه در داخل خانواده می‌شود یا می‌توان به مکانیسم‌های دیگری مثل سبد کالا برای نقد کردن سهمیه بنزین فکر کرد که دسترسی همه اعضای خانواده به یارانه را تضمین کند.

ایرناپلاس: عده‌ای می‌گویند نهاد دولت در ایران تا زمانی که ناچار به انجام کار صحیح در حوزه سیاستگذاری اقتصادی نشود، دست به این کار نمی‌زند. آیا این تصمیم را نیز در این راستا ارزیابی می‌کنید که وضعیت پرداخت سوبسید به شکل فعلی قابل ادامه نیست؟

قدوسی: بهتر است این سؤال را از متخصصین حوزه اقتصاد سیاسی بپرسید. ولی در ساده‌ترین نگاه، چهار عامل وضعیت کسری بودجه دولت، شکاف قیمت داخلی و جهانی بنزین پس از جهش نرخ ارز، وضعیت قاچاق سوخت و اهمیت حمایت از دهک‌های محروم در شرایط فعلی ما را به جایی می‌رساند که فکر جدی و فوری برای این مسأله کنیم.

گفت‌وگو از حامد حیدری

**اداره کل اخبار چندرسانه‌ای**ایرناپلاس**