تأثیر اثولوجیا، بر اندیشه فیلسوفان مسلمان

به گزارش خبرنگار مهر، همایش تخصصی «ابن سینا و فلسفه یونان» در موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه برگزار شد. طیبه کرمی در سخنانی به موضوع مواجهه ابن سینا با کتاب اثولوجیا اظهار کرد: اثولوجیا یکی از منابعی است که بی تردید تأثیر مهمی بر اندیشه فیلسوفان مسلمان داشته و در کنار دیگر آثاری که از فلسفه یونان به دست مسلمانان رسیده، مورد استناد قرار گرفته است.

کرمی ادامه داد: نکته قابل توجه آن که هر فیلسوفی که گرایشات عرفانی و رمزی داشته است به اثولوجیا بیشتر بها داده و در این میان، ابن سینا به دلیل دسترسی و مراجعه به آثار ترجمه شده ارسطو مانند کتاب مابعدالطبیعه درباره نفس و غیره، رویکردی متفاوت به اثولوجیا منسوب به ارسطو دارد.

وی افزود: اثولوجیا واژه ای یونانی و به معنای الهیات و خداشناسی است. در عنوان کتاب هم عنوان شده است. در جهان اسلام این اثر منسوب به ارسطو دانسته می شد و تا یک قرن پیش که محققین غربی اثبات نمودند این اثر برداشت آزادی از انئادهای افلوطین است، هیچ کس به تأثیر افلوطین در فلسفه اسلامی و یهودی توجهی نداشت. البته به دلیل تعارض آموزه های مندرج در اثولوجیا و آنچه از فلسفه ارسطو مشهور بود، برخی در این انتساب تردید کرده بودند. ابن سینا برای رفع این تعارضات، اثولوجیا را  مطابق فلسفه ارسطو تأویل کرده است.

عضو هیئت علمی دانشنامه جهان اسلام در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه محتوای این اثر تأویل نظریات با توجه به مبانی ارسطویی – اسلامی است، تصریح کرد: به این معنا آنچه که در متن اثولوجیا متعارض با نظریات مشهور ارسطویی بوده و یا مخالف عقاید اسلامی درباره خدا، معاد و غیره بوده را تأویل نموده است و به سایر کتب ارسطو مانند مابعدالطبیعه، نفس، حس محسوس و غیره استشهاد نموده است و از آنجا تعاریف و توضیحاتی را می آورد. ملاصدرا در کتاب الشیعه، ابن سینا را سرزنش می کند که به مطالب این کتاب توجه نکرده است و دلیل آن را چنین حدس می زند که ابن سینا احتمالاً این کتاب را منسوب به افلاطون می دانسته نه ارسطو.

وی یادآور شد: قاضی سعید نیز در صحت انتساب این کتاب به ارسطو تردیدی ندارد و برای او و کتابش چنان منزلتی قائل است که معتقد است حتی ابن سینا با چنان مقامی که در میان حکمای اسلامی دارد، از رسیدن به مقاصد اصلی این کتاب عاجز مانده و مطالبی که او از اثولوجیا استخراج نموده آنچنان سطحی است که طرفداران ابن سینا را به نفی انتساب این اثر به ابن سینا واداشته است.

 کرمی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به اینکه در اثولوجیا توجه به افلاک اهمیت دارد، خاطرنشان کرد: نکته جالب توجه در اثولوجیا توجه به افلاک است که به تبع انئادها برای آن هم شأن تدبیری در نظر گرفته شده و هم شأن معرفتی. البته متناسب با گرایش دینی مشرکانه افلوطین، مطالبی در انئادها مطرح شده است. مواردی که در باره افلاک در انئادها آمده است، این چنین است: اگرچه افلاک بخشی از عالم جسمانی هستند، اما برخوردار از جنبه اولوهیت هستند و به عنوان خدایان معرفی شدند. آسمان و مکانی که افلاک در آن جای دارند برترین مکان هاست و مشرف به عالم معقول است. اجرام سماوی تحت فرماندهی زئوس که حکم صانع را دارد، در نظم کل عالم نقش دارند. موقعیت آنها نسبت به یکدیگر و نسبت به زمین باعث بروز حوادثی می شود. همچنین درخواست های موجودات زمینی بی تأثیر نیست و مخاطب دعاها و برآورنده سحر و جادوها همین افلاک هستند که در نظام کلی و بدون ارادی جزئی به آن درخواست ها جامه عمل می پوشانند به این دلیل که همه اجزای عالم بر یکدیگر موثرند و موقعیت و استعداد هر یک موجب بروز وقایعی می گردد. در اثولوجیا، تذکر صفت اصلی عالم افلاک معرفی شده است و منظور لفظی است که در مرتبه افلاک قرار گرفته است و نه خود افلاک.