گفت‌وگو و مناظره به سبک امام رضا(ع) جزئی از فرهنگ و دین ماست

به گزارش خبرنگار مهر، حضور حضرت ثامن الحجج امام علی بن موسی الرضا(ع) در خراسان برکات زیادی را برای ایرانیان به همراه داشته و دارد. احادیث و همچنین فعل و سیره مهم حضرت در هنگام حضور در ایران، امروزه نیز تاثیرهای خاص خود را دارد. در منابع تاریخی متعدد شیعه و سنی نقل شده که به سعی و سعایت مامون برای کوچک کردن مقام علمی امام رضا(ع) جلسات گفت‌وگوهایی میان ایشان و بزرگان ادیان و مکتب‌های مختلف فکری و معرفتی آن دوران برگزار شد و حضرت رضا(ع) از آن مناظره‌ها پیروز بیرون آمد.

متن این جلسات که شیوه حضرت رضا(ع) را گفت‌وگوی علمی و مناظره عیان می‌کند، اکنون در دست ماست. جامعه امروز ما از بسیاری از جهات به این شیوه‌های گفت‌وگویی نیاز نیاز دارد. به مناسبت سالروز شهادت حضرت ثامن الحجج درباره روش‌های گفت‌وگویی این امام همام با حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدرضا ابطحی، استاد حوزه و دانشگاه و مدیرعامل مؤسسه قرآن و عترت ام الکتاب نقش جهان، به گفت‌وگو نشستیم.

حجت‌الاسلام ابطحی درباره نگاه ویژه کلام الله مجید به مفهوم گفت‌وگو به خبرنگار مهر گفت: به طور کل در قرآن مجید 24 آیه به گفت‌وگو، بحث، مناظره و جدال اختصاص دارد. از دریچه قرآنی بزرگترین موقعیت برای گفت‌وگو را انبیا الهی داشته‌اند و این گفت‌وگو با ویژگی خاصی همراه است که  در آیه 125 سوره مبارکه «نحل» به آن اشاره شده: «دْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ».

در گفت‌وگو باید به دنبال حق‌طلبی بود

حجت‌الاسلام ابطحی درباره معنای آیه 125 سوره نحل، گفت: معنای آیه چنین است: «با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به شیوه‏‌ای که نیکوتر است مجادله نمای در حقیقت پروردگار تو به حال کسی که از راه او منحرف شده داناتر و او به حال راه‏یافتگان نیز داناتر است.» نظر و دیدگاه اسلام درباره مناظره و گفت‌وگو، جدی و قابل قبول است، ما معیارها و شرایطی برای آن دارد. یعنی گفت‌وگو باید بر مبنای حکمت، موعظه و جدال احسن باشد. در گفت‌وگو باید به دنبال حق طلبی باشیم نه به دنبال جنگ و جدل.

وی افزود: از نظر اسلام جدل خوب است، اما به شرطی که هدف آن مساله‌ای قابل قبول باشد. در نظام و سیره پیامبر و اهل بیت(ع) هم دیده می‌شود که این بزرگان تا جایی که امکان داشت با روش‌های تبلیغی به جلو حرکت می‌کردند. در مواردی هم که اجرای این روش را ختم به جواب قابل قبول نمی‌دیدند، به شکل‌های دیگری روی می‌آوردند که البته در محتوا مانند جدال احسن است. مهم‌ترین مثال در این باره جریان مباهله است.

مدیر موسسه ام‌الکتاب همچنین با اشاره به این نکته که در هر زمان و هر شرایطی باید با نوع مخصوص به خود، جدال احسن اتفاق بیفتد، گفت: طرف مقابل در گفت‌وگو و جدال احسن هم بسیار مهم است. برخی به شرط آنکه دلیل محکم و منطقی برایشان ارائه شود، زیر بار حق می‌روند. در مواردی هم ممکن است برای طرف گفت‌وگو عقلانیت مهم نباشد، اما بیان نصایح برایش اثرگذار بوده و باعث نرم شدن او شود. در آیات بسیاری از قرآن کریم  تاکید شده که انبیا همیشه از راه نصیحت وارد شده‌اند. در احتمال سوم ممکن است طرف مقابل نه اهل نصیحت و نه اهل حکمت و عقلانیت باشد. در این موارد هم قرآن می‌فرماید که جدال شما نباید کینه توزانه یا خصمانه باشد. بنابراین در هیچکدام از سه احتمالی که مطرح کردم خداوند متعال در قرآن کریم به ما اجازه استفاده از روش‌های زشت را نمی‌دهد. حتی انبیای الهی نیز مجاز به کار دیگری در گفت‌وگو نبودند. آنها وظیفه داشتند استدلال کنند، اگر انسان‌های طرف گفت‌وگو می‌پذیرفتند که به نفعشان بود، اگر نمی‌پذیرفتند، پیامبران دیگر وظیفه‌ای نداشتند.

شرایط گفت‌وگو و مناظره علمی در نظر امام رضا(ع)

این استاد حوزه و دانشگاه در بخش دیگری از این گفت‌وگو به مناظره‌های علمی حضرت ثامن الحجج (ع) اشاره کرد و ادامه داد: نوع گفت‌وگوی امام رضا (ع) در آن جلسات با بزرگان دیگر ادیان، مناظره علمی است. مامون عباسی خود چهره دانشمندی بود. او سال‌ها مطالعه در علوم داشت و می‌دانست که چگونه بحث علمی و عقیدتی را به پیش ببرد. او سعی کرد از راه گفت‌وگو و استدلال جلو آمده و محدودیت‌های استدلالی در پیش پای امام رضا (ع) بگذارد. او افرادی را از فرهنگ‌ها و مکاتب مختلف انتخاب کرد تا با امام گفت‌وگو کنند، جرا که فکر می‌کرد امام رضا(ع) با فرهنگ‌های مختلف آشنایی ندارد و نمی‌تواند از عهده جوابگویی برآید.

ابطحی گفت: ظاهر جلساتی که مامون ترتیب داد، صد در صد علیه امام رضا(ع) بود، اما پس از شروع جلسه حضرت از حربه‌ای استفاده می‌کند که در آن هنگام هیچکس از آن استفاده نمی‌کرد، چرا که توانایی استفاده از آن را به دلیل دانش کم نداشتند. امام در این مناظره‌های علمی در مقابل بزرگ هر دین و فرهنگی که قرار می‌گیرد، از کتاب‌های مورد قبول همان دین و فرهنگ دلایلی منطقی و استدلالی بر رد مکتب آنها می‌آورد. به عنوان مثال در مقابل مسیحیان، از قرآن استدلال نمی‌کنند، بلکه از تورات و سایر کتب مورد قبول مسیحیان شواهد و مستنداتی ارائه می‌کنند. این باعث شد تا هم آبروی مامون برود و هم صحنه برای پذیرش حق توسط پیروان ادیان دیگر فراهم شود.

مدیر موسسه ام الکتاب در ادامه بر اهمیت شناخت و فراگیری روش اهل بیت (ع) در گفت‌وگو، اشاره کرد: در وضعیت فعلی بهترین روش برای ما تا به اثبات حقانیت خود به جهانیان بپردازیم، روش قرآنی و روش ائمه در گفت‌وگو یعنی «جدال احسن» است. باید این روش را به خوبی فرا بگیریم. با این روش می‌توانیم به همه دنیا بفهمانیم که همه دشمنان ما با تهدید و زور به سراغ ما آمده‌اند، اما ما می‌خواهیم آزادانه زندگی کنیم. ما اگر تاکنون با زبان ناسزا و برخوردهای نابهنجار به جلو می‌آمدیم، معلوم نبود به چه سرنوشتی دچار می‌شدیم. ما باید ویژگی‌های مکتب خودمان را شناخته و عزت نفس به مردم بدهیم. بهترین سلاح برای مردم ما در مواجهه با دشمن، اعتقاداتشان است. مناظره و گفت‌وگو عین دین و عین فرهنگ ماست.

وی افزود: در جلسات مناظره‌های امام رضا(ع) هیچ حربه مادی ظاهری در اختیار حضرت نبود. همه چیز بر علیه حضرت بود، اما ایشان با روش درست جلسه را به نفع اسلام تمام کرد. روش حضرت رضا(ع) مشابه روشی بود که امام سجاد(ع) در مجلس یزید پس از واقعه عاشورا در پیش گرفت. پیام این روش این است که امروزه روحانیت شیعه باید مبانی اعتقادی دیگر مکاتب را نیز یاد گرفته و آنها را با مبانی اعتقادی درست شیعه به عامه مردم آموزش بدهد. اگر معیار دشمن را شناختیم، می‌توانیم با زبان خودشان آنها را محکوم کنیم. اگر اینکار را انجام ندهیم با کوچکترین طوفانی از بین خواهیم رفت.

ابطحی مناظره را نوعی گفت‌وگوی علمی خواند و با اشاره به مناظره‌های امام رضا(ع) با بزرگان مسیحیت در زمانه خود، گفت: در این جلسه حضرت با ذکر چند سوال هستی شناسانه از منابع مسیحیت، توانست حق را برای آنها روشن سازد. به هر حال مناظره نوعی گفت‌وگوی علمی با هدف شناخت آرا «دیگری» است. در این گفت‌وگوها هرکس کوشش می‌کند تا با پرسش و گرفتن جواب و پرسش‌های دیگر منظومه فکری طرف مقابل را به بحث بگذارد. ما در مناظره نباید به دنبال این باشیم که پیش از هرچیز خودمان را اثبات کنیم. حضرت ابراهیم در جریان شکستن بت‌ها، تبر را روی بت بزرگ انداخت و توانست با چند سوال تفکرات قوم خود را به چالش بکشد. حتی در مقابل نمرود و پرتاب شدن در داخل آتش هم کار حضرت، گفت‌وگویی بود.