چالش‌ها و سیاست‌های تشویقی رشد جمعیت در روسیه

به گزارش خبرنگار مهر، رایزنی فرهنگی ایران در مسکو، گزارش مبسوط مرکز طراحی‌های راهبردی روسیه در سال ۲۰۱۷ تحت عنوان «چالش‌های روسیه در بخش رشد جمعیت» را ترجمه و برای انتشار در اختیار مهر قرار داده است.

این گزارش در زیر از نظر مخاطبان می‌گذرد:

مقدمه/تلفات چند میلیونی و درماندگی مردم

امپراطوری روسیه در قرن بیستم از مراحل فجیع انقلاب بلشویکی، جنگ داخلی، قحطی مربوط به محروم کردن دهقانان از حق مالکیت ارضی، سرکوب‌های گسترده استالین همراه با قتل و حبس میلیون‌ها تن در اردوگاه‌های کار، کشته شدن بیش از ۲۰ میلیون تن طی جنگ دوم جهانی و غارت و چپاول ثروت‌های ملی پس از منحل شدن شوروی و درماندگی و فقر بخش اعظم جمعیت کشور در سال‌های آخر قرن بیستم عبور کرده است و هر کدام از این مراحل با هزینه کشته شدن و جان باختن میلیون‌ها تن از مردم همراه بوده است. تلفات شوروی در دوران جنگ دوم جهانی چنان بود که تناسب بین مردان و زنان حتی در اواخر قرن بیستم احیا نشده بود.

ریشه‌های مشکل رشد جمعیت روسیه در دوره زمانی کنونی

مشکل جمعیتی کنونی روسیه با بحران جمعیت بروز کرده در سال‌های ۱۹۹۰ ارتباط داده می‌شود. طبق داده‌های آمار و ارقام روسیه، جمعیت روسیه در سال ۱۹۹۱ (لحظه از هم پاشیدن شوروی) ۱۴۸,۳ میلیون نفر بود و این رقم طی ۲۰ سال ۵,۶ میلیون کاهش داشته و در سال ۲۰۰۹ جمعیت روسیه به ۱۴۲,۷ میلیون رسید. ضمناً این نقطه نظر بیان می‌شود که کاهش جمعیت ملت روس خیلی بیشتر از دیگر ملت‌های کشور بود. به نظر برخی محققین طی این دوره تعداد روس‌های مقیم روسیه ۷ درصد کاهش یافته است.

 درسال ۱۹۹۸ بحران اقتصادی مزمن روسیه به نقطه اوج خود رسید و دولت رسماً اعلام کرد نمی‌تواند تعهدات مالی خود را رعایت کند. نرخ روبل نسبت به دلار چند برابر سقوط کرد.

رشد اقتصاد روسیه پس از سال ۱۹۹۸ و دلایل اقتصادی رشد و کاهش جمعیت

گران شدن واردات و ارزانی کالاهای تولید شده در داخل در نتیجه این دگرگونی و سیاست صحیح یوگنی پریماکوف، نخست وزیر وقت باعث شد به دنبال آن بحران روند رشد اقتصاد روسیه آغاز شود. در اوایل قرن بیست و یکم، پس از آغاز مرحله جدید رشد قیمت نفت و ادامه رشد اقتصاد، دولت ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه برای احیای جمعیت کشور اقدام کرد. برنامه دولتی رشد جمعیت طراحی شد.

یکی از اجزاء این برنامه، دادن «سرمایه مادری» به والدین به‌خاطر داشتن هر بچه بعد از بچه اول بود. همچنین مزایای پرداختی بخاطر نگاه داشتن فرزند بالا برده شده، مشکل خانواده‌ها در مورد سپردن فرزند خود به کودکستان‌ها حل شد. همچنین دولت در جهت بهبود شرایط بهداشتی و بالا بردن میانگین طول عمر اقدام کرد. این مساعی باعث شد روند کاهش سالانه چند هزار نفر از جمعیت روسیه به‌تدریج کاهش یابد.

در ذیل بخشی از جدول رشد جمعیت از سایت نهاد آمار و ارقام روسیه درج می‌شود:

ولی سیاست ولادیمیر پوتین نسبت به اوکراین، الحاق کریمه به روسیه و پشتیبانی از شورش در شرق اوکراین همراه با سقوط قیمت نفت باعث شد این روندهای مثبت به هم خورد. اقتصاد روسیه وارد مرحله بحران جدید و طولانی شد. خودداری مصرّانه پوتین از هر نوع اصلاحات اقتصادی اوضاع را بُغرنج‌تر کرد. تعداد فقرا در کشور به سرعت رو به رشد رفت و سپس روند کاهش تعداد نوزادانِ به دنیا آمده و کاهش جمعیت (حتی به رغم جبران بخشی از کاهش طبیعی جمعیت از طرف مهاجران) از سر گرفته شد.

چنانچه از جدول فوق می‌توان دید، روند رشد جمعیت در سال ۲۰۱۰ آغاز شده و تا سال ۲۰۱۴ ادامه داشته است. پس از آن جمعیت روسیه در رابطه با الحاق کریمه ۲,۶ میلیون نفر رشد می‌کند. هرچند رشد جمعیت طی سال‌های بعد هم ادامه داشته ولی این رشد استثنائاً با ورود مهاجران ارتباط داشته و رشد طبیعی جمعیت قطع شده است.

بخشی از جدول مربوطه از آمار و ارقام روسیه که ذیلاً درج می‌شود این واقعیت را اثبات می‌کند:

چنانچه از این جدول می‌توان دید، رشد طبیعی جمعیت فقط در سال ۲۰۱۳ از صفر بالاتر رفته و آن هم به ۲۴ هزار نفر محدود شده است. سپس در سال ۲۰۱۵ این رشد ناچیز ادامه داشته و به دنبال آن سقوط شدیدی در سال ۲۰۱۷ فرا رسید و این روند امسال هم ادامه دارد.

اینک سازمان ملل پیش‌بینی می‌کند روند کاهش جمعیت روسیه ادامه داشته و جمعیت کشور در سال ۲۰۵۰ به ۱۳۰ میلیون خواهد رسید. حکومت روسیه اعلام می‌کند روند کنونی کاهش رشد طبیعی جمعیت نتیجه مشکلات رشد جمعیتی سال‌های ۱۹۹۰ است. یعنی امروز دخترهای به دنیا آمده در آن دوران مادر می‌شوند و از آنجا که تعداد آنها زیاد نیست بچه‌های آنها هم طبعاً زیاد نخواهد بود.

چالش‌های روسیه در بخش رشد جمعیت

مرکز طراحی‌های راهبردی روسیه در سال ۲۰۱۷ گزارش مبسوطی تحت عنوان «چالش‌های روسیه در بخش رشد جمعیت» منتشر کرد. در این گزارش امور زیر به عنوان چالش‌های جمعیتی روسیه درج شده است:

* چالش مربوط به سطح پایین جمعیت

جمعیت روسیه از سال ۱۹۹۳ به بعد طی ۱۴ سال رو به کاهش بوده است. طی سال‌های بعد (۲۰۰۹-۲۰۱۶) جمعیت رشد کرده ولی این رشد خیلی اندک است. طی این مدت جمعیت روسیه فقط ۱,۸ میلیون نفر (بدون در نظر گرفتن کریمه) رشد کرده و حتی با در نظر گرفتن کریمه به سطح سال ۱۹۹۳ نرسیده است. ضمناً رشد کنونی (چنانچه از جدول آمار برمی‌آید) استثنائاً با مهاجرت ارتباط دارد. اما رشد طبیعی از سال ۲۰۱۶ متوقف شد. انستیتوی جمعیت شناسی روسیه ۳۶ مدل رشد جمعیت را در سال ۲۰۱۶ مطالعه کرد و در ۳۲ مورد کاهش جمعیت روسیه تا سال ۲۰۵۰ پیشبینی می‌شود و فقط در موقعیت استثنائاً مساعد می‌تواند در حدود ۱۵۰ میلیون نفر باقی ماند. ولی برای این منظور باید مهاجرت به کشور پیوسته رشد کند و به نیم میلیون نفر در سال برسد. یادآور می‌شود این روند رشد جمعیت در همه کشورهای پیشرفته مشاهده می‌شود.

در این رابطه به‌طور اخص به دو امر توجه می‌شود. امر اول این است که روسیه که در اواسط قرن بیستم از لحاظ تعداد جمعیت در جهان در جای چهارم قرار داشت، در سال ۲۰۵۰ به جای پانزدهم سقوط می‌کند.

امر دوم عدم هماهنگی این تعداد جمعیت با فضاهای پهناور روسیه است که از لحاظ ارضی بزرگترین کشور جهان بوده و مساحت آن بیش از ۱۷ میلیون کیلومتر مربع است. به‌نظر متخصصین جغرافیا فقط ۳۰ درصد از این اراضی برای سکونت نسبتاً مساعد هستند. در ۷۰ درصد بقیه اراضی روسیه قریب به ۱۰ میلیون یا ۶,۸ درصد جمعیت کشور سکونت دارند. جمعیت روسیه بیش از همه در اراضی تاریخی روسیه و قفقاز شمالی متمرکز شده ولی حتی اینجا تراکم جمعیت (۵۰-۶۰ نفر در یک کیلومتر مربع) دو برابر کمتر از اتحادیه اروپا است.

سطح پایین سکونت در بخش آسیایی روسیه همیشه یک چالش تلقی شده است. حکومت طی قرن بیستم جمعیت را به شمال و شرق منتقل می‌کرد. بعد از فروپاشی شوروی روند معکوس آغاز شده و از سال ۱۹۸۹ تا سال ۲۰۱۶ جمعیت بخش آسیایی روسیه از ۳۲ به ۲۹ میلیون تن رسید. جمعیت کنونی سیبری و خاور دور برای بهره‌برداری از منابع طبیعی سرشار آنها و ایجاد اقتصاد پیشرفته و دارای قابلیت رقابت کافی نیست. ضمناً سرعت کاهش جمعیت در بخش آسیایی بالاتر از سرعت کاهش جمعیت کل کشور است. در حالی که جمعیت آسیا در حال رشد شدید است. انتقال جمعیت به غرب کشور نشانه رقابت مناطق برای جلب جمعیت در شرایط کمبود منابع انسانی آشکار است.

* چالش مربوط به تغییرات ساختار جمعیت

جمعیت روسیه در نتیجه طولانی‌تر شدن عمر و بهبود اوضاع بهداشتی پیر می‌شود. ولی این پیری همچنین عاقبت دگرگون شدن ساختار جمعیت در نتیجه تلاطم‌های قرن بیستم است. تعداد افراد دارای سن ۲۰ تا ۶۴ سال در سال ۲۰۱۲ به اوج خود (۹۵ میلیون) رسید. اینک سیر نزولی در این گروه آغاز شده و این رقم تا سال ۲۰۳۰ به ۸۲ تا ۸۵ میلیون نفر خواهد رسید و در مجموع این رقم بعد از آن هم رو به افول خواهد رفت. این روند به معنی بالا رفتن فشار بر سامانه‌های خدمات اجتماعی و کاهش تعداد جوانان قادر به حمل اسلحه خواهد بود.

* چالش مربوط به سطح پایین زاد و ولد

باید اذعان شود که سطح پایین زاد و ولد با شیوه زندگی معاصر ارتباط تنگاتنگ داشته و در همه کشورهای دارای سطح پیشرفتگی روسیه مشاهده می‌شود. حتی اگر بتوان به رشد جمعیت به کمک برنامه‌های دولتی مانند پرداخت سرمایه مادری