مجموعه اسناد و پرونده‌های مطبوعاتی در نگاه پژوهشگر مطبوعات

متن کامل نوشتۀ سید فرید قاسمی دربارۀ مجموعۀ اسناد و پرونده‌های مطبوعاتی به قرار زیر است:

«احضار»، «استنطاق»، «التزام» و «اسارت» روزنامه‌نگار و نشریه‌دار، روزنامه‌آور و نشریه‌بَر، عُمری یکصدوچهل ساله در تاریخ معاصر ایران دارد.

سرآغاز این «سنّت سیئه»/ رفتار بد، به روزگار ناصرالدین‌شاه قاجار بازمی‌گردد. نخست نویسنده‌ها و پخشگرهای مطبوعات فارسی برون‌مرزی و شب‌نامه‌نگارها را آزردند و هم‌زمان اذیت روزنامه‌نویس‌ها و مترجم‌های روزنامه‌های داخلی را در دستور کار قرار دادند.

زنجیر، شکنجه و زندان‌سپاری میرزا یوسف مستشارالدوله تبریزی (1239-1313 ق) به «جُرم» نگارش مقاله برای نشریۀ اختر (چاپ اسلامبول) در سال 1299 ق و حبس طاقت‌سوز و رنج‌آور توزیع‌گرهای نشریة قانون (چاپ لندن) در سال 1308 ق از صدادارترین برخوردهای «دربار» و «دستگاه» در دهه‌های آغازین روزنامه‌نگاری با مطبوعه‌ورزهای ایرانی بود. سیاهه‌ای از دستگیری‌ها، بیدادگاه‌ها و محبوس‌سازی‌ها را در کتاب رویدادهای مطبوعاتی ایران می‌توان دید.

این کشمکش فرساینده با گذر زمان با فشارهای چندجانبه - در ظاهر - به‌اصطلاح قانونمند شد. شمار لایحه‌ها، طرح‌ها، آیین‌نامه‌ها، تصویب‌نامه‌ها، استفساریه‌ها و قانون‌ها که فزونی گرفت، پژوهش‌گرها، حقوق‌دان‌ها و روزنامه‌نگارها به واکاوی نشستند. یکی به عدم تناسب حق و تکلیف پرداخت و حاکمیت سلیقه‌ای را با قانون‌مداری تطبیق داد. دیگری محاکم و احکام را به زیر ذرّه‌بین بُرد و به ‌مرور زمان آثار سودمندی پدید آمد.

باید دانست که شمار کتاب‌های حقوق شناسانه، قانونگذارانه وظیفه‌افزا و اختیارکاه، عدلیه‌محور، حُکم‌پردازانۀ عقوبت‌بنیاد و کیفر ریشۀ مطبوعاتی در دهه‌های اخیر سیر صعودی دارد.

افزون بر این‌گونه آثار، مجموعه‌های «راهنما» و متن «قوانین»، «حقوق مطبوعاتی»، «جُرم مطبوعاتی»، «مسئولیت‌های مدنی روزنامه‌نگاران»، «نظام‌های حقوقی»، «مبانی جرائم»، «سیاست جنایی در قلمرو جرائم مطبوعاتی»، «بررسی تطبیقی با سایر کشورها»، «تحلیل رویة قضایی در رسیدگی به جرائم مطبوعاتی»، «تعارض در صلاحیت محاکم رسیدگی‌کننده به جرائم مطبوعاتی»، «دادگاه مطبوعات»، «آزادی مطبوعات در ایران از منظر حقوق بشر بین‌المللی» و نظیر این عنوان‌ها سال‌به‌سال فزونی می‌گیرد. روزگاری که به تدوین سیر تاریخی مجموعه قوانین مطبوعاتی ایران نشستم سیاهه‌ای از آثار مرتبط را در پی‌نوشت همان کتاب آوردم. ازجملة این چاپ‌کرده‌ها مجموعه‌هایی است که اسناد محاکمه‌های مطبوعاتی را در بردارند.

این‌گونه مدرک‌ها افزون بر آثاری که به‌طورکلّی اسناد روزنامه‌نگاران و مطبوعات را عرضه می‌کنند، در کتاب‌های خاص موضوعی نیز دیده می‌شوند. اطلاعات کتاب‌شناختی ذیل مشخصه‌های یک اثر در همین زمینه است:

* اسناد دادگاه‌ها و هیئت‌های منصفۀ مطبوعاتی از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی. مسعود کوهستانی‌نژاد. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1380. 765 ص.

کوشش منسجم و متمرکز هم‌زمانی اما در سال 1380 با انتشار «مجموعه اسناد حقوقی مطبوعات ایران» در انتشارات روزنگار به مدیریت حمیدرضا/ ایرج اسلامی با این شناسنامه‌ها صورت تحقق پذیرفت:

1. محاکمۀ ایران فردا. وحید پوراستاد. تهران: نشر روزنگار، 1380. 258 ص.
2. محاکمۀ جامعه. وحید پوراستاد. تهران: نشر روزنگار، 1380. 224 ص.
3. محاکمۀ زن. وحید پوراستاد. تهران: نشر روزنگار، 1380. 138 ص.
4. محاکمۀ سلام. وحید پوراستاد. تهران: نشر روزنگار، 1380. 368 ص.
5. محاکمۀ شلمچه. عذرا فراهانی. تهران: نشر روزنگار، 1380. 210 ص.
6. محاکمۀ بهمن. عذرا فراهانی. تهران: نشر روزنگار، 1380. 132 ص.
7. محاکمۀ آوا. وحیدپور استاد. تهران: نشر روزنگار، 1381. 360 ص.
8. محاکمۀ توس. وحید پوراستاد. تهران: نشر روزنگار، 1381. 290 ص.
9. محاکمۀ آدینه. وحید پوراستاد. تهران: نشر روزنگار، 1381. 130 ص.
10. محاکمۀ نوروز. وحید پوراستاد. تهران: نشر روزنگار، 1381. 3 ج: 1552 ص.

وحید پوراستاد پس از فروپاشی انتشارات روزنگار کار خود را با انتشار آرای جرائم مطبوعاتی (تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، ‌1383، 255 ص) پی گرفت و سفر ناخواسته‌اش سبب شد رشتۀ تلاش‌های پیوسته‌اش در این زمینه تا حدودی گسسته شود

- اختر، س 8، ش 41، 15 شوال 1299 ق، صص 23-24.
- منابع عصری به گرفتاری بیش از 10 تن به عنوان پخش‌گرها/ موزع‌های نشریۀ قانون اشاره دارند. بُرشی از ماجرای «قانون‌گستران» را می‌توان در خاطرات حاج سیّاح یا دورۀ خوف و وحشت (محمدعلی سیّاح محلاتی، به کوشش حمید سیّاح، به تصحیح سیف‌الله گلکار، تهران: امیرکبیر، 1359، صص 360 - 361) خواند.
- برای آگاهی از سرآغاز محاکمه‌های مطبوعاتی در ایران بنگرید به: سرگذشت مطبوعات ایران...، سیّد فرید قاسمی، (تهران: سازمان چاپ و انتشارات، 1380)، ج 1، صص 419 - 439.
- رویدادهای مطبوعاتی ایران 1215 - 1382، سیّد فرید قاسمی، (تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1383)، صص 9 - 382.
- سیر تاریخی مجموعة قوانین مطبوعاتی ایران، سیّد فرید قاسمی، (تهران: نشر امرود، 1388)، صص 247 - 275.