اهل کتاب درباره مشروطه چه گفتند؟/هنوز درپی پاسخ سوالهایمان هستیم

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ: امروز یکشنبه ۱۴ مرداد سالروز امضای فرمان مشروطیت به دست مظفرالدین شاه قاجار است. مشروطه یکی از نقاط عطف مهم تاریخ معاصر ایران است که با وجود اهمیتی که دارد، تولیدات فرهنگی هنری چندانی درباره آن نداریم و معدود آثاری هم که در این زمینه خلق شده‌اند، به جز مواردی اندک، آثار قابل دفاعی نیستند.

یک هفته مانده به رسیدن این مناسبت، شروع به گفتگو و گپ‌وگفت با برخی چهره‌های فرهنگی و اهل کتاب کردیم تا خلا و کمبودهای موجود در این زمینه را مورد بررسی قرار دهیم تا بتوانیم با کمی شفافیت به مسائل نگاه کنیم.

به این ترتیب ۵ مصاحبه برای پرونده «مشروطه بین کتاب‌ها» انجام شد که در این گزارش به طور اجمالی و اجماعی مرور می‌شوند.

مشروطه و مشکلاتی که هنوز در جامعه ایران وجود دارند

اولین گفتگوی این پرونده با مجتبی تبریزنیا انجام شده که مدیر انتشارات آبادبوم و دانش‌آموخته رشته تاریخ است. تبریزنیا البته اعتقاد داشت که درباره نظردهی درباره مشروطه باید با افرادی صحبت کرد که به طور تخصصی در این رابطه تحصیل علم و مطالعه کرده باشند اما به هر حال به عنوان یک تاریخ پژوه که درباره برهه‌های معاصر تاریخ ایران مطالعه کرده، گفت که کتاب‌ها، روزنامه‌ها، عکس‌ها و اسناد زیادی از دوره مشروطه وجود دارد.

تبریزنیا در سخنانش گفت که منابع تاریخ مربوط به مشروطه از حیث کمیت، کم نیستند و گذشت سال‌های زیاد از این واقعه تاریخی، باعث کم‌تر شدن حساسیت‌ها روی آن و در نتیجه دسترسی آسان‌تر و بی‌دردسرتر به منابع مربوط به آن شده است. او که کتاب‌های کلاسیک و قدیمی دهه‌های گذشته را بهترین منابع برای مطالعه و آشنایی با مشروطه معرفی کرد، درباره جذاب‌ترین نکته تاریخ مشروطیت گفت که حضور مردم در این واقعه برایش اهمیت بیشتری نسبت به دیگر وقایع دارد. این‌که مردم بالاخره به صحنه آمدند و برای سرنوشت‌شان قدمی رو به جلو برداشتند، نکته‌ای است که در تاریخ مشروطه بیشتر مورد توجه تبریزنیا قرار گرفته است.

اما نکته مهم دیگری که این تاریخ‌پژوه در گفتگویش به آن اشاره کرد، این است که با وجود سال‌ها و دهه‌های زیاد از انقلاب مشروطیت، هنوز مسائل و مشکلاتی که در آن دوره وجود داشت، در جامعه ما حل نشده است. در نتیجه هنوز همان موضوعات در جامعه موضعیت دارند. به این ترتیب، به تعبیر این پژوهشگر، هنوز چالش بین جریان‌های مذهبی، سنتی و قانون‌گرا در جامعه ایران وجود دارد.

مشکل بوروکراسی در دسترسی به منابع تاریخی مشروطه

دومین گفتگو را با حمیدرضا حسینی پژوهشگر تاریخ معاصر انجام دادیم که او هم به تعدد منابع تاریخی درباره مشروطه معترف بود اما اولویتی برایشان قائل نبود و گفت که بسته به کاربردی که این منابع برای محققان و پژوهشگران دارند، اهمیت خواهند داشت.

حسینی تاریخ مشروطه را به ۳ بخش تقسیم کرد و گفت که اولین قسمت این تاریخ را بیشتر از دو بخش دیگر دوست می‌دارد؛ یعنی از شروع جنبش مشروطه تا صدور فرمان مشروطیت را. دو بخش دیگر به ترتیب شروع جنبش تا صدور فرمان مشروطیت و تشکیل مجلس شورای ملی تا به توپ بستن آن هستند. این پژوهشگر تاریخ نیز مطالبه مسالمت‌آمیز مردم ایران نسبت به حق و حقوق اجتماعی‌شان را در اولین بخش مشروطه به عنوان جذاب‌ترین مولفه تاریخی مشروطه برای مطالعه آن عنوان کرد.

او عناصر تندرو را به عنوان عوامل اصلی منحرف‌کننده جریان مسالمت‌آمیز مشروطه معرفی کرد و با ابراز تاسف گفت که هنوز بسیاری از منابع تاریخی مربوط به مشروطه به درستی مورد استفاده قرار نگرفته‌اند؛ حتی آن منابعی که در دسترس استفاده هستند. نکته دیگر این محقق این بود که به جز چند تن از پژوهشگران پیشکسوت و قدیمی، فرد دیگری به درستی از این منابع استفاده نمی‌کند.

حسینی به ثمر نتیجه تحقیقات تاریخی در کشورمان را به دلیل انفرادی بودن اکثر آن‌ها دانست و در مقابل توفیق دیگر کشورها را در این زمینه به دلیل تشکیل تیم‌های مختلف پژوهشی و متمرکز روی یک موضوع عنوان کرد.

مهم‌ترین نکته‌ای که حسینی در گفتگو مطرح کرد، وجود بوروکراسی و ایجاد مشکلش در دسترسی به منابع و اسناد تاریخی و مکتوب مربوط به مشروطه بود. او در این زمینه هم دست به یک طبقه‌بندی زد و منابع تاریخی مشروطه را به ۳ گروه تقسیم کرد؛ اسنادی و مدارکی که به طور عمومی چاپ و منتشر شده و در دسترس هستند؛ اسنادی که در نهادهایی چون کتابخانه ملی یا کتابخانه مجلس نگهداری می‌شوند و منابعی که در آرشیوهای شخصی و خانوادگی نگهداری می‌شوند. طبق گفته این پژوهشگر، دسترسی به اسناد و مدارکی که در اماکنی چون کتابخانه ملی یا مجلس نگهداری می‌شوند، به دلیل وجود جریان بوروکراتیک و حکومت بوروکراسی در سازمان‌ها و نهادهای مختلف کشور، چندان آسان نیست.

پرداخت‌های فرهنگی هنریِ مشروطه سرسری بوده‌اند

سومین گفتگو را با حجت‌ فلاح توتکار انجام دادیم که روی تاریخ مشروطه و شخصیت ستارخان به عنوان یکی از رهبران این جنبش، کار تحقیقاتی کرده است. او ضمن این‌که به این مطلب اشاره می‌کرد که از اتفاقی تاریخی چون مشروطه، برداشت‌ها و قرائت‌هایی شده که بعضا از واقعیت فاصله دارند، دسترسی به منابع دسته‌اول تاریخی را در این زمینه مشکل دانست.

او پیدا کردن، دسترسی و استفاده از منابع مربوط به مشروطه را به عنوان سختی‌های کار تحقیقاتی در این زمینه معرفی کرد. فلاح جای مولفه‌های زیادی در زمینه تولیدات فرهنگی هنریِ مربوط به این برهه تاریخی ایران خالی دانست و معتقد است که مفهوم مشروطه در کشورمان مورد غفلت واقع شده است. او می‌گوید ظاهرا آثار هنری یا فرهنگی که در کشورمان درباره مشروطه تولید شده‌اند،‌ کار چندانی با خود مشروطه نداشته‌اند و نه خود مشروطه و نه محتوایش ارزشی نداشته است. ضمن این‌که پرداخت‌هایی که تا به حال در این زمینه انجام شده، سرسری بوده‌اند.

مسائل و سوالاتی که در مشروطه پاسخ داده نشدند، هنوز مطرح‌اند

گفتگوی بعدی را با حمیدرضا شاه‌آبادی رمان‌نویسی انجام دادیم که هم در حوزه ادبیات نوجوان و هم بزرگسال آثاری در کارنامه دارد و فضای تعداد زیادی از آثارش هم مربوط به مشروطه می‌شود. او در رشته تاریخ تحصیل کرده و مطالعات زیادی درباره انقلاب مشروطه داشته است. نگاه شاه‌آبادی به تاریخ، ناظر به همان جمله‌ای است که ضمن رانندگی و نگاه به جلو، باید با توجه به آینه عقب، متوجه اتفاقات پشت سرمان هم باشیم.

این نویسنده و محقق هم مانند تبریزنیا معتقد است خیلی از مسائل امروز ما مسائلی هستند که در دوران مشروطیت مطرح بوده‌اند و بی‌اعتنایی و پاسخ ندادن به آن‌ها باعث شده هنوز هم محل بحث و اختلاف باشند.

شاه‌آبادی همچنین درباره به‌کار گیری قالب رمان گفت که در تاریخ، موضوعاتی هست که در قالب پژوهش های آکادمیک و شیوه‌های روایی معمول، قابل بیان و انتقال نیستند. پشت حوادثی که درباره‌شان حرف می‌زنیم، مسائل ریز و درشتی وجود دارند که به قلم مورخان در نمی آیند و مورد توجه آنها قرار نمی گیرند. بنابراین بهتر است برای بیان چنین موضوعاتی از قالب داستان و رمان بهره برد.

کار کار انگلستان نبود

پنجمین و آخرین گفتگوی این پرونده هم با خسرو معتضد تاریخ‌شناس شناخته‌شده کشور انجام شد که محورها و موضوعات مهم مختلفی را در بر می‌گرفت. یکی از مهم‌ترین نکته‌هایی که معتضد در گفتگویش به آن اشاره کرد، این بود که نقش داشتن انگلستان در انقلاب مشروطه یک دروغ است که عده‌ای ناآگاه و بی‌مطالعه آن را منتشر و توزیع می‌کنند.

این نویسنده همچنین ضمن بیان این‌که ما این روزها بلد نیستیم با استفاده از رسانه‌ها به افکار جمعی جهت بدهیم، به مصاحبه‌های آیت‌الله کاشانی و دیگر روحانیون مشروطه‌خواه با روزنامه‌ها و رسانه‌های مختلف ایرانی و خارجی اشاره کرد و همچنین گفت که طلاب حوزه‌های علمیه نجف، کربلا و دیگر شهرهای مذهبی با مطالعه روزنامه‌ها و رسانه‌ها در کنار مردم مشروطه‌خواه قرار داشتند.

معتضد در این گفتگو مشروطه را ندای مردم ایران دانست و گفت افرادی که آن را بد ارزیابی می‌کنند، مزخرف می‌گویند. به تعبیر این محقق مشروطه خوب بود اما متاسفانه مردم ایران آمادگی استفاده از آن را نداشتند. او ضمن آوردن شواهد و بیان اتفاقات تاریخی درباره لگدمال شدن غرور ایرانیان پیش از مقطع مشروطه، رخ دادن انقلاب مشروطه را دلیل جریحه‌دار نشدن احساسات مردم ایران دانست. نمونه‌هایی از جملاتی که وی در این بخش از گفتگو استفاده کرد، این بود: ما همیشه وجدانمان معذب بوده است. همیشه مردم این سوال را می‌پرسیدند که ما چرا این‌قدر عقب‌مانده‌ایم؟ دیگر جمله مهم معتضد همچنین این بود که: باید بدانیم که مشروطه بازتاب شکست‌های مردم ایران بود.

طبق سخنان معتضد نتیجه تغییر نگرش نسل‌ها بود. در مشروطه همه مردم ایران حضور داشتند از جمله روحانیون کربلا، نجف و سامره.