شناسایی رنگدانه‌های دیوارنگاره یوسف و زلیخا در خانه حریری تبریز

به گزارش ایلنا، سحر نوحی (کار‌شناس ارشد شیمی-فیزیک، پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی فرهنگی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری) نخستین سخنران نشست سوم همایش ملی رنگ زاهای طبیعی بود که به همت گروه هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری برگزار شده بود.

نوحی در سخنرانی خود به بررسی روش میکروسکوپی طیف سنج مادون قرمز با تبدیل فوریه در شناسایی رنگزاهای طبیعی، مزایا و محدودیت‌ها پرداخت و گفت: با توجه به طیف‌های به دست آمده، برای هر ۴ نمونه رنگ طبیعی مورد آنالیز شامل نیل، روناس، حنا، و پوست انار و مطابقت آن‌ها با طیفهای مورد انتظار براساس ساختارهای شیمیاییشان، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که روش FTIR-µ، fi، در شرایطی که مقدار نمونه بسیار کم است، روشی بسیار مناسب و قابل اطمینان است.

او با اشاره به اینکه تا پیش از دهه ۱۸۵۰ میلادی تمام رنگ‌ها از منابع طبیعی بدست می‌آمدند، گفت: رنگزاهای طبیعی دسته‌ای از رنگینه‌ها دارای منشاء گیاهی و حیوانی هستند.

او افزود: شناسایی این مواد در آثار تاریخی - هنری، می‌تواند از طرق مختلف انجام شود حال آنکه امکان انجام بسیاری از شناسایی‌های ارزشمند مرتبط با موضوع، که می‌تواند در حوزه تعیین قدمت، تعیین اصالت، شناخت مواد، فناوریهای کهن و حفاظت و مرمت این آثار تأثیرگذار باشند به دلیل کمی نمونه در دسترس برای انجام آزمایشات غیر ممکن است.

نوحی خاطرنشان کرد: به همین دلیل برای بکارگیری دستگاههای آنالیزگری که با استفاده از کمترین مقدار نمونه قادر به در اختیار قرار دادن اطلاعات مفیدی باشند، از اهمیت بسزایی برخوردار است.

به گفته وی، هدف از این تحقیق، معرفی روش میکروسکوپی طیف سنج مادون قرمز با تبدیل فوریه (FTIR-µ) به عنوان روشی کارآمد برای شناسایی مواد رنگزای طبیعی در این دسته از آثار است.

او افزود: در پژوهش حاضر، این روش به عنوان یکی از مناسب‌ترین روشهای شناسایی دستگاهی برای مطالعه این دسته از آثار معرفی شده است.

 بررسی رنگدانه‌های طبیعی در شیشه‌های تاریخی

در ادامه نشست نرگس دوستی ثانی، کار‌شناس ارشد، پژوهشکده حفاظت و مرمت به بررسی رنگدانه‌های طبیعی در شیشه‌های تاریخی) بررسی موردی سه نمونه شیشه ساسانی-اسلامی (پرداخت.

او با اشاره به اینکه ساخت شیشه‌های باستانی با تولید سرامیک و برنز در ارتباط بوده و به نظر می‌رسد سرچشمه آن از محصولات فرعی مانند لعاب باشد گفت: شواهد باستان‌شناسی نسان می‌دهد اولین اشیایی که با شیشه ساخته شده‌اند و یا در ساخت آن‌ها از شیشه استفاده شده مهره، پلاک و حتی پلدان‌های کوچک بوده‌اند.

دوستی ثانی یکی از موضوعات جالب توجه در مورد شیشه بی‌رنگ کردن آن دانست و گفت: در مواقعی که دسترسی به مواد اولیه خالص (سیلیکای خالص) امکان نداشته، حذف ناخالصی و عامل ایجاد رنگ که عمدتا ترکیبات آهن بوده است، به صورت مکانیکی انجام نمی‌شده، بلکه با افزودن رنگدانه‌ای دیگر –از جمله منگنز- شیشه بی‌رنگ می‌شد.

به گفته وی، مقدار منگنز در ایجاد رنگ یا بیرنگ کردن شیشه بسیار تاثیرگذار است.

او افزود: به نظر می‌رسد برای شیشه گران قدیم تولید شیشه‌هایی با رنگهای مطلوب و کنترل شده آسان‌تر از تولید شیشه‌های کاملا شفاف و بیرنگ بوده است.

او درباره نتایج تحقیق حاضر گفت: در بررسی‌های صورت گرفته در سه نمونه شیشه مربوط به دوران ساسانی -SASANI-Islamic– (بیرنگ و آبی)، نتایج XRF نشان داد نمونه النگوی بی‌رنگ، حاوی مقادیر جزئی آهن و فاقد منگنز است که نشان می‌دهد برای ساخت آن از مواد خالص (سیلیکایی خالص) استفاده شده است.

او با اشاره به اینکه دو نمونه دیگر شامل منگنز و آهن هستند، گفت: انچه باعث تفاوت رنگ در رنگ دانه‌ها شده، نه تفاوت در نوع رنگدانه‌ها، بلکه تفاوت در مقدار رنگدانه‌ها و نسبت منگنز به آهن است.

 شناسایی رنگدانه قرمز در مینیاتورهای عصر صفوی

وحیده می‌رفخرایی، دانشجوی دکترای مرمت اشیاء تاریخی و فرهنگی دانشگاه هنر تهران سخنران دیگر این نشست بود که درباره بررسی مطالعات صورت گرفته در خصوص شناسایی رنگدانه قرمز در نسخ خطی مصور و مینیاتورهای عصر صفوی در ایران سخن گفت.

او با اشاره به اینکه رنگدانه قرمز یکی از انواع رنگدانه‌های به کار رفته در هنرهای سنتی ایران و به خصوص در هنر مینیاتور در ادوار گذشته است، گفت: برای تهیه رنگدانه قرمز از ترکیبات رنگزاهای طبیعی گوناگون معدنی، گیاهی و حیوانی استفاده می‌شده است.

به گفته وی، جمع آوری اطلاعات موجود برای شناسایی رنگدانه‌ها و مواد بکار رفته در مینیاتورهای ایرانی عصر صفوی که از برجسته‌ترین دوران فرهنگی و هنری سرزمینمان به شمار می‌آید، برای آشنایی با فنون رایج در میان هنرمندان اعصار گذشته و ایجاد برنامه‌های حفاظتی موثر بر روی این آثار و جلوگیری از تخریب و زوال آن‌ها، کمکهای شایانی در عرصه تاریخ هنر و میراث فرهنگی ایران خواهد کرد.

می‌رفخرایی گفت: نتایج حاصل از بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد که رنگدانه قرمز به کار رفته در نسخه‌های خطی مصور قرون شانزدهم و هفدهم اغلب سرنج (قرمز سرب) و شنجرف (سولفید جیوه) و‌گاه قرمز کارمن (قرمزدانه)، اخرا، زرنیخ سرخ، لاک هندی (رنگینه قرمز آلی از حشره کوکوس لاکا)، لاک روناس یا قرمز روناسی و قرمز ونیزی یا قرمز آجری بوده است.

 شناسایی رنگدانه‌های دیوار نگاره یوسف و زلیخا در خانه حریری تبریز

در ادامه نشست سعیده چاره ساز، کار‌شناس مرمت آثار تاریخی و فرهنگی دانشگاه هنر اسلامی تبریز با موضوع شناسایی رنگدانه‌های دیوار نگاره یوسف و زلیخا در خانه حریری تبریز با استفاده از آزمایشهای شیمی‌تر و FTIR پرداخت.

او خانه حریری را به عنوان یکی از خانه‌های شاخص تبریز با دیوارنگاره‌های ارزشمند معرفی کرد و افزود: نقاش قاجاری در ترکیب بندی رنگ‌ها در اثر خود سعی می‌کرد از طیف رنگهای شاد استفاده کند و رنگ‌های مرده و به اصطلاح چرک جایی در این میان ندارد.

چاره ساز گفت: برای حفاظت و مرمت دیوارنگاره یوسف و زلیخا در خانۀ حریری تبریز نیاز به شناخت اولیه بود و بخشی از این شناخت مربوط به فن شناخت اثر است.

او با اشاره به انجام نمونه برداری برای شناسایی این رنگدانه‌ها گفت: طبق انجام آزمایش‌ها بر روی رنگدانه‌های خانه حریری تبریز، رنگدانه‌های شنگرف، آبی پروس، سبز کروم، سیاه کربن و سولفات کلسیم بدون آب (انیدرید)، بستر گچی و نوع ورنی روغنی شناسایی شده است.

 کاربرد گیاه اشنون برای تهیه لعاب فیروزه‌ای سنتی

در ادامه بهدیس جنتی، مسول آزمایشگاه لعاب کارگاه سفال و سرامیک پژوهشکده هنرهای سنتی با موضوع کاربرد گیاه اشنون برای تهیه لعاب فیروزه‌ای سنتی سخنرانی کرد.

او با اشاره به ساخت ظروف سرامیکی فیروزه‌ای یا‌‌ همان لعاب آبی ایرانی از گذشته‌های دور تا دوره معاصر در مناطقی از کشور گفت: لعاب آبی ایرانی مناسب برای لعابکاری بر روی بدنه‌های سفالی است. ماده قلیایی در این ترکیب را از خاکس‌تر نوعی گیاه به دست می‌آورند که به گیاه اشنون معروف است.

به گفته وی، اشنون، گیاهی بوته‌ای است که در شوره زار می‌روید و از نیم سوز شده گیاه، خاکستری به دست می‌آید که پس از سرد شدن به رنگ خاکستری تیره درمی آید.

او افزود: اکسید مس یک رنگزای طبیعی است که در بستر لعاب قلیایی و محیط اکسیداسیون به دلیل واکنش عوامل قلیایی موجود در گیاه اشنون با مس، رنگ فیروزهای ایرانی تولید می‌کند.

به گفته وی، اکسید مس در محیط قلیایی به دلیل وجود (OH) منفی باعث تولید Cu (OH) ۲ شده که رنگ آبی از خود نشان می‌دهد.

او از تخلخل دنه خرمهره‌ها، درصد خلوص خاکس‌تر حاصله و انجام فرایند پخت به طور کامل، به عنوان سایر پارامترهای تأثیرگذار در دستیابی به لعاب فیروزه‌ای مطلوب نام برد.

جنتی افزود: وجود بوراکس، اکسید لیتیم و اکسید قلع در این لعاب شفاف قلیایی، منجر به آبی‌تر شدن رنگ لعاب می‌شود.

 استفاده از اشعه ماوراء بنفش برای افزایش قدرت رنگی نخ‌های پشمی

تابش اشعه ماوراءبنفش قبل از رنگرزی، قدرت رنگی نخهای پشمی رنگرزی شده با عصاره پوست گردو را به طور قابل توجهی بهبود می‌دهد.

مریم قنبری عدیوی، کار‌شناس ارشد فرش دستباف با اعلام این مطلب گفت: یکی از نقاط ضعف رنگزاهای طبیعی، قدرت رنگی پایین آنهاست که معمولا با افزایش میزان رنگزا سعی در جبران این کاستی می‌شود، با این حال این روش صرفه اقتصادی ندارد.

او با اشاره به این نکته که استفاده از روشهای نوین در رنگرزی، یکی از مقوله‌های مورد توجه در دهه‌های اخیر است، گفت: در پژوهش حاضر سعی شده جذب رنگ در نخ‌های پشمی با استفاده از اشعه ماوراءبنفش در فرآیند رنگرزی با پوست گردو افزایش داده شود.

او با بیان این نکته که پوست گردو تنها رنگزای طبیعی است که به صورت مستقیم رنگ قهوه‌ای می‌دهد، گفت: نتایج آزمایش‌ها نشان داد که تابش اشعه ماوراءبنفش قبل از رنگرزی، قدرت رنگی نخهای پشمی رنگرزی شده با عصاره پوست گردو را به طور قابل توجهی بهبود می‌دهد. در نتیجه می‌توان با استفاده از این اشعه، میزان جذب رنگزا را بر الیاف پشمی افزایش داد و با مصرف مقدار کمترِ رنگزا، شید تیره تری به دست آورد.

 شناسایی منشاء رنگ مشکی به کار رفته در رنگرزی الیاف ابریشمی

سحر برهان، کار‌شناس ارشد، پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی- فرهنگی با موضوع شناسایی منشاء رنگ مشکی به کار رفته در رنگرزی الیاف ابریشمی یک پاروان قدیمی به ایراد سخنرانی پرداخت.

او با اشاره به استفاده از دستگاه FT-IR برای شناسایی رنگدانه‌های آلی و برخی رنگدانه‌های معدنی، مزیت استفاده از این روش را نیاز به نمونه برداری بسیار کم، تخریب نشدن نمونه و نیازنداشتن به مراحل طولانی استخراج اعلام کرد.

او افزود: رنگ آبی پروسی جزء اولین رنگدانه‌های سنتزی جدید است که به رغم ماهیت معدنی خود، از زمان معرفی آن به عنوان رنگ سنتزی برای رنگرزی منسوجات استفاده شده است.

او با اشاره به اینکه یکی از امکانات آنالیزگر EDX اندازه گیری با تکنیک Map است، گفت: این تکنیک امکان مشاهده میزان پراکندگی عنصر مورد نظر را روی نمونه را به ما می‌دهد.

برهان افزود: عناصر آهن و آلومینیوم به طور واضح در الیاف مشاهده شدند بنابراین، نمک‌های فلزی در رنگرزی الیاف پاراوان آهن و آلومینیوم بودند که با مشاهدات و فرضیات ما درباره رنگ مشکی قابل تطبیق بود.