کاهش تولید ناخالص داخلی در پی مهاجرت نیروی متخصص دانشگاهی

به گزارش خبرنگار مهر، مقاله «آثار کلان اقتصادی و بخشی مهاجرت نیروی کار متخصص و غیر متخصص در کشور ایران» در فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، دوره ۲۲ ، شماره ۴ به چاپ رسیده است. 

حسن حیدری دانشیار دانشکده اقتصاد و مدیریت دانشگاه ارومیه، نرمین داودی دانشجوی دکتری رشته اقتصاد دانشگاه ارومیه و فرزانه طالبی کارشناس ارشد رشته اقتصاد دانشگاه ارومیه این تحقیق را به انجام رسانده اند.

مهاجرت افراد تحصیل کرده و متخصص از کشورهای کمتر توسعه یافته به کشورهای صنعتی پیشرفته همواره آثار زیانبار اقتصادی، علمی، فرهنگی و اجتماعی برای این کشورها به جای گذاشته است. لذا، مسئله مهاجرت این قشر مورد توجه سیاستگذاران است و سیاستگذاری های مختلفی برای جذب و حفظ آنها صورت می گیرد.

جمهوری اسلامی ایران طی دهه های اخیر از این مشکل مستثنا نبوده است. ادامه روند مهاجرت بر خلاف سیاست های دولت است و دستیابی به رشد اقتصادی مطلوب را با مشکل مواجه می کند.

مهاجرت مغزها رابطه ای نامتعادل است که بین کشورهای صنعتی پیشرفته و کمتر توسعه یافته شکل می گیرد و طی آن نیروی انسانی متخصص و ماهر از کشورهای کمتر توسعه یافته به کشورهای صنعتی پیشرفته منتقل می شود و در نتیجه، برای کشورهای صنعتی سود و برای کشورهای توسعه نیافته زیان هنگفتی به همراه دارد.

در طرف عرضه، جهانی شدن اقتصاد دنیا تمایل به انباشتن سرمایه انسانی را تقویت می کند و این خود انتخابی را میان مهاجران بین المللی افزایش می دهد. در طرف تقاضا کشورهای میزبان سیاست های انتخابی بر اساس کیفیت را در پیش می گیرند و امروزه، در جذب استعدادهای جهانی رقابت می کنند.

پدیده فرار مغزها بر اقتصاد کشورهای مبدأ آثار منفی دارد

طبق ادبیات سنتی، پدیده فرار مغزها بر اقتصاد کشورهای مبدأ آثار منفی دارد. با مهاجرت نیروی کار هزینه ای که دولت برای ایجاد سرمایه انسانی مصرف کرده و از ثروت ملی یک کشور برداشت شده است یا مالیات دهندگان آن را پرداخت کرده اند، به راحتی در زمان ثمردهی از بین می رود.

وجود افراد متخصص اثرهای همه جانبه ای بر اقتصاد می گذارد که نه تنها موجب افزایش بهره وری کل عوامل می شود، بلکه باعث جذب سایر افراد به فعالیت های مولد می شود. 

در این میان کشور ایران نیز از پدیده مهاجرت مغزها در امان نبوده و طی دهه چهل و پنجاه، مهاجرت نخبگان از ایران درخور توجه بوده است. بعد از انقلاب اسلامی نیز جریان خروج نخبگان با شدت و ضعف هایی همراه بوده است و پیش بینی می شود این روند همچنان ادامه داشته باشد.

بنابر آمار مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۹ تعداد ۶۰ هزار نفر از ایرانیانی که در این سال مهاجرت کرده اند، در زمره مهاجران نخبه دسته بندی می شوند. این افراد غالباً دارای مقام هایی در المپیادهای علمی یا جزو نفرات برتر کنکور یا دانشگاهها هستند.

با وجود آنکه تلاش شده است تا از این روند کاسته شود، اما درصد زیادی از دانش آموختگان علمی هنوز مایل اند به کشورهای پیشرفته مهاجرت کنند.

آمار مهاجرت روزانه افراد با مدارک کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری

طبق آمار صندوق بین المللی پول هم اکنون بیش از ۲۵۰ هزار مهندس و پزشک ایرانی و بیش از ۱۷۰ هزار ایرانی با تحصیلات عالی در کشور آمریکا زندگی می کنند و طبق آمار رسمی اداره گذرنامه، در سال ۱۳۸۷ روزانه ۱۵ نفر با مدرک کارشناسی ارشد، ۲.۳ نفر با مدرک دکتری و در مجموع ۵ هزار و ۴۷۵ نفر با مدرک کارشناسی از کشور مهاجرت کرده اند.

گزارش صندوق بین المللی پول در ادامه افزوده است که بیش از ۱۵ درصد سرمایه های انسانی کشور ایران به کشور امریکا و ۲۵ درصد به کشورهای عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی اروپا مهاجرت می کنند.

صندوق بین المللی پول بیکاری، سطح پایین درآمد استادان و نخبگان، نارسایی های مالی و اداری، کمبود امکانات تخصصی- علمی و بی ثباتی سیاسی و اجتماعی را از جمله دلایل مهاجرت ایرانیان ذکر کرده است.

ادامه رشد مهاجرت نیروی کار، از نظر نویسندگان این مطالعه، در نقطه مقابل سیاستهای دولت در جهت افزایش رفاه جامعه و دستیابی به رشد اقتصادی مطلوب قرار خواهد گرفت. از طرفی، با توجه به اهداف و اقدامات پیش بینی شده در نقشه جامع علمی کشور، وجود نیروی کار تحصیلکرده در درجه اول برای ابداعات و نوآوری های علمی و بالا رفتن بهره وری نیروی کار و در درجه دوم سرمایه گذاری برای تربیت و پرورش نیروی کار جوان برای نیل به تولیدات با فناوری بالا حایز اهمیت است.

بنابراین، اتخاذ راهکارها و سیاست های مختلف به منظور کاهش مهاجرت نیروی کار و افزایش قدرت رقابت پذیری آنها و همچنین کاهش وابستگی به ثروت های نفتی و تبدیل ثروت تجدید ناپذیر به سرمایه انسانی نیازمند مطالعه و تحلیل های دقیق تر است.

روش پژوهش

در مطالعه حاضر رابطه مهاجرت مغزها با بهره وری کل عوامل اقتصادی و اثر آن بر رشد بخش های مختلف و همچنین رفاه اجتماعی، با استفاده از مدل پروژه تحلیل تجارت جهانی (GTAP) به عنوان یکی از شاخه های مدل تعادل عمومی قابل محاسبه CGE برای شبیه سازی اثرهای بخشی و کلان شوک افزایش ۲۰ درصدی مهاجرت نیروی کار استفاده شده است.

این مدل شامل یک بسته نرم افزاری برای اجرای شبیه سازی سیاست های مختلف بود. مدلی که برای این مطالعه انتخاب شده است، شامل دو ناحیه ایران و سایر کشورهای جهان، سه بخش تولیدی شامل بخش کشاورزی، صنعت و خدمات و سه عامل تولید؛ یعنی نیروی کار ماهر، نیروی کار غیر ماهر و سرمایه بود که به خصوص به دلیل تمرکز این مطالعه بر عامل تولید نیروی کار، دیگر عوامل نظیر زمین و منابع طبیعی نیز در عامل سرمایه گنجانده شد. 

شبیه سازی انجام شده شامل دو سناریو است. در سناریوی اول افزایش ۲۰ درصدی مهاجرت نیروی کار ماهر به صورت کاهش ۲۰ درصدی عرضه نیروی کار ماهر اعمال شده است. در سناریوی دوم شوک افزایش ۲۰ درصدی مهاجرت نیروی کار غیر ماهر شبیه سازی شده است.

بررسی سناریوی دوم به دلیل افزایش مهاجرت نیروی کار برای ادامه تحصیل به خارج از کشور به عنوان نیروی کار غیر ماهر که در آینده به نیروی ماهر و متخصص تبدیل می شود و نیز نیاز کشور به آنها بررسی شده است. در هر دو سناریو فرض بر این است که عوامل تولید می توانند جانشین هم باشند.

نتایج و یافته های تحقیق

نتایج این تحقیق نشان داد که در صورت افزایش ۲۰ درصدی مهاجرت نیروی کار ماهر، تولید ناخالص داخلی و سرمایه گذاری ها در سطح کلان و همچنین تولیدات در هر سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات کاهش می یابد.

نتایج مطالعه نشان داد که مهاجرت نیروی کار، اعم از ماهر و غیر ماهر، موجب کاهش رشد اقتصادی، سرمایه گذاری و نرخ بازگشت سرمایه در سطح کلان می شود.

این امر همچنین تولید بخش های مختلف اقتصادی را کاهش می دهد. از سویی، افزایش مهاجرت نیروی کار ماهر سطح دستمزدهای نیروی کار را در کل افزایش می دهد و در مقابل، قیمت سرمایه را که شامل سرمایه فیزیکی، منابع طبیعی و زمین است، کاهش می دهد.

با افزایش مهاجرت نیروی کار ماهر تقاضای عوامل تولید در بخش های کشاورزی و صنعت کاهش می یابد

به علاوه، با افزایش مهاجرت نیروی کار ماهر تقاضای عوامل تولید در بخش های کشاورزی و صنعت کاهش می یابد و با توجه به امکان جانشینی عوامل تولید، این امر موجب انتقال سرمایه و نیروی کار غیر ماهر به بخش خدمات می شود.

افزایش مهاجرت نیروی کار ماهر به افزایش دستمزدها منجر می شود، ولی قیمت سرمایه فیزیکی و منابع طبیعی و زمین کاهش می یابد. تقاضای نیروی کار در بخش های صنعت و کشاورزی کاهش می یابد و سرمایه و نیروی کار غیر ماهر به بخش خدمات سرازیر می شود.

مدل مورد استفاده در این مطالعه از این نظر که اثر شوک های سیاستی را برای کل اقتصاد اندازه می گیرد و کل روابط بازار را در نظر دارد، می تواند نسبت به دیگر روش های اقتصادسنجی که روش هایی تحت مدل تعادل ناقص هستند، مدل بهتری باشد؛ ولی از طرفی، با توجه به اینکه این مدل در درون خود فرض شرایط اشتغال کامل را اعمال می کند، باید توجه داشته باشیم که نتایج در شرایط کمبود نیروی کار ماهر و متخصص مورد اعتماد خواهد بود.

البته، نباید از نظر دور داشت که گسترش بی رویه جذب دانشجو در کشور در دهه اخیر به افزایش تعداد دانش آموختگان در حوزه های مختلف بیش از نیاز شغلی منجر شده است، اما با توجه به بالاتر بودن سطح استانداردهای کشورهای پیشرفته، عمدتاً نیروهای متخصص با استعدادهای بالاتر و تخصص های بیشتر به این کشورها مهاجرت می کنند و در نتیجه، دانش آموختگان با کیفیت پایین تر جذب فرصت های شغلی می شوند که همین امر کمبود نیروی کار با تخصص و کیفیت بالا را به دنبال دارد.

همچنین این مطالعه پیشنهاد داده است برای خروج از بحران مهاجرت باید با نگاه به درون، تحولی ساختاری در ابعاد اقتصادی و اجتماعی کشور صورت گیرد، چرا که در برابر جاذبه آن سوی مرزها نمیتوان کاری انجام داد و حق هر انسانی است که در جستجوی تکامل و بهبود باشد. می توان دافعه ها را در کشور کاهش داد.

جذب و نگهداری نیروی انسانی مستلزم به کارگیری و اجرای مدیریت صحیح با بهره گیری از کادر کارشناس در امر شناخت و بهره وری بهینه از نیروی انسانی متخصص است.

کشورهای در حال توسعه نظیر ایران از طریق راهکارهایی همچون برنامه های تقویت شبکه های علمی متخصصان داخلی و مهاجران متخصص بر حسب رشته های مختلف علمی، تأسیس مرکز یا دپارتمان ترجمه و انتقال تجارب، نوآوری ها و اختراعات مهاجران متخصص، برگزاری سالیانه و ادواری گردهمایی ها و نشست های متعدد از طریق فراخوان متخصصان داخلی و مهاجران متخصص و در نهایت، دعوت از متخصصان مقیم در خارج برای حضور در عرصه های علمی و آموزشی داخلی می توانند از منابع انسانی متخصص یا دارایی بالقوه خود که در خارج از مرزهایشان مستقر است، در فرایند توسعه به نحوی مفید و مؤثر بهره گیرند.