رشد 11 درصدی هزینه ارتباطات خانوار شهری

سیمین عزیزمحمدی:هر خانواده شهرنشین ایرانی در سال گذشته به‌طور میانگین 832هزار و 186تومان هزینه صرف استفاده از تلفن ثابت، فکس، تلفکس، تلفن همراه و اینترنت کرده است. در این میان، وجود 36میلیون مشترک اینترنت، فراتر رفتن ضریب نفوذ تلفن همراه از 100 درصد و تغییر نکردن ضریب نفوذ تلفن ثابت در سه ماه نخست سال جاری نشان می‌دهد به‌طور قطع سهم قابل توجهی از هزینه‌ای که خانوارها صرف ارتباطات می‌کنند مربوط به خرید خدمات اینترنت و تلفن همراه است. به هر حال، دسترسی به اینترنت پرسرعت به ویژه به شکل اینترنت 3G و 4G، توسعه خدمات بر بستر اینترنت و اپلیکیشن‌ها کافی بود تا شهروندان ایرانی را ترغیب کند که هزینه بیشتری برای این پدیده نوظهور صرف کنند. به‌طوری که خانوارهای شهرنشین 1/ 11 درصد بیشتر از سال 94 برای استفاده از کالا و خدمات ارتباطی هزینه صرف کردند. متوسط هزینه صرف شده برای کالا و خدمات گروه ارتباطات در سال 94 حدود 748هزار و 861تومان بود. البته بخشی از این رشد 1/ 11 درصدی هزینه صرف شده ناشی از تورم 5/ 3 درصدی كالاها و خدمات مصرفي بخش ارتباطات در سال گذشته است.  نتايج بررسي بانک مرکزی از بودجه خانوار در مناطق شهري ايران در سال 1395 نشان می‌دهد خانوارهای ایرانی ساکن شهرها در سال گذشته نزدیک به 3/ 39میلیون تومان برای تهیه کالاها و خدمات صرف کردند که در این میان 1/ 2 درصد آنها مربوط به کالا و خدمات ارتباطاتی است. کل هزینه خانوارها نسبت به سال گذشته 4/ 11 درصد رشد کرده و این در حالی بوده که نرخ رشد هزینه بخش ارتباطات نیز 1/ 11 درصد بود ولی با این حال، نسبت هزینه بخش ارتباطات به هزینه کل تغییر نکرده است.

کالا و خدمات ارتباطی در سبد خانوار

اگرچه از حضور اینترنت در خانه شهروندان ایرانی بیش از یک دهه می‌گذرد، با این حال، بانک مرکزی اطلاعات خانوارهاي استفاده‌كننده از اینترنت خانگی بانک مرکزی را از سال 1389 بررسی کرده که نشان می‌دهد 3/ 22 درصد خانوارهای شهرنشین از اینترنت خانگی استفاده می‌کردند. اگرچه تعداد خانوارهای کاربر این نوع اینترنت تا سال 1390 روند نزولی داشته، با این حال، از سال 1392 که زیرساخت‌های اینترنت از سوی دولت تقویت شد و ارائه اینترنت از سوی شرکت‌ها روند بهتری یافت، تعداد خانوارهای استفاده‌کننده از اینترنت رشد 3/ 12 درصدی پیدا کرد تا اینکه در سال گذشته تعداد خانوارهاي استفاده‌كننده از اینترنت خانگی از مرز 50 درصد فراتر رفت.

روند صعودی استفاده اینترنت در خانوارهای شهرنشین در حالی است که خانوارهای ایرانی کمتر از تلفن ثابت استفاده می‌کنند؛ به‌طوری که در سال 1386 بالغ بر 2/ 92 درصد خانوارها در خانه‌های خود تلفن ثابت داشتند در حالی که این رقم در سال گذشته تا 1/ 77 درصد کاهش یافته است. البته در حال حاضر تعداد کاربران اینترنت موبایل دو برابر اینترنت ثابت است. در سال گذشته 9/ 16 درصد خانوارهای شهرنشین کشور از راديو ضبط و ضبط صوت، 9/ 11 درصد از رادیو، 5/ 99 درصد از تلويزيون، 6/ 42 درصد از ويدئو و دسـتگاه پخـش لوح فشرده، 3/ 45درصد از رايانه، 3/ 10 درصد از دوربين فيلمبرداري و 3/ 96 درصد از تلفن همراه استفاده کرده‌اند. در سـال 1394 از نظـر لـوازم زنـدگي، 8/ 20 درصد خانوارهای شهرنشین کشور از راديو ضبط و ضبط صوت، 3/ 99 درصد از تلويزيون، 46 درصد از ويدئو و دسـتگاه پخـش لوح فشرده، 6/ 46 درصد از رايانه، 7/ 11 درصد از دوربين فيلمبرداري و 3/ 95 درصد از تلفن همراه استفاده کرده‌اند.

هزینه خانوارها و تورم در گروه ارتباطات

گزارش بانک مرکزی از شاخص بهای كالاها و خدمات مصرفي در مناطق شهري ايران در سال گذشته نشان می‌دهد تورم گروه ارتباطات در سال 1395 معادل 5/ 3 درصد افزايش يافت كه نسبت بـه افزايش آن در سال 1394(معادل 6/ 3 درصد) اندكي كمتر بود. از آغاز دهه 90 تورم در گروه ارتباطات روند صعودی داشته به‌طوری که در آغاز این دهه 8/ 1 بوده و با یک روند صعودی در سال 93 به رقم 5/ 10 درصد رسیده است. البته این روند افزایشی متاثر از نرخ بالای تورم در آن سال‌ها بوده که قیمت کالا و خدمات بخش ارتباطات را نیز تحت تاثیر قرار داده است. همین روند را نیز می‌توان در سال‌های 94 و 95 که سیاست اصلی تیم اقتصادی دولت مهار تورم بود مشاهده کرد. البته در این میان مناسب‌سازی قیمت خدمات ارتباطی مانند کاهش تعرفه‌های اینترنت و افزایش قیمت تلفن ثابت با الگوی مصرفی شهروندان نیز بر کاهش تورم به دنبال افزایش عرضه بی‌تاثیر نبوده است.

با توجه به اینکه از سال 90 تا 92 اقتصاد کشور با چالش‌های بزرگی مانند تورم 34 درصدی، تشدید تحریم‌ها و ضعف در زیرساخت‌های ارتباطی و مخابراتی مواجه بود نمی‌توان رابطه معناداری بین تورم بخش ارتباطات و هزینه‌ای که خانوارها صرف کالا و خدمات ارتباطی کرده‌اند، پیدا کرد. با این‌حال، در سال 92 که تورم کل به بالاترین مقدار در این دو دهه اخیر رسیده، تورم بخش ارتباطات کاهش یافته و در عین حال هزینه ارتباطات تا مرز 30 درصد رشد کرده است. البته در سال‌های بعد و با روی کار آمدن دولت یازدهم و در پیش گرفتن سیاست‌های توسعه خدمات ارتباطی به ویژه اینترنت و تغییر سبک زندگی افراد، با وجود روند کاهش تورم گروه ارتباطات، رشد هزینه این گروه روند مشخصی ندارد. گزارش بانک مرکزی از هزینه خانوارهای شهری نشان می‌دهد آنها از اوایل دهه 90 به‌طور متوسط 1/ 2 درصد از هزینه سالانه خود را صرف ارتباطات کرده‌اند.

این در حالی است که در سه سال گذشته سهم گروه ارتباطات از بودجه خانوارهای شهرنشین تقریبا ثابت بوده است. بررسی بانک مرکزی از بودجه سالانه خانوارهای ایرانی در شهرهای مختلف کشور نشان می‌دهد شهروندان ساکن کهکیلویه و بویراحمد بیشترین هزینه را برای کالا و خدمات ارتباطی صرف کرده‌اند به‌طوری که 5/ 2 درصد بودجه سالانه این خانوارها در گروه ارتباطات صرف می‌شود که معادل یک میلیون و 290هزار تومان می‌شود. همچنین هزینه صرف شده از سوی شهروندان بوشهری برای این کالا و خدمات یک میلیون و 260هزار تومان بالغ بر 7/ 2 درصد کل هزینه آنها در سال گذشته است. خانوارهای خوزستانی نیز در سال گذشته بیش از یک میلیون برای استفاده از کالا و خدمات ارتباطی صرف کرده‌اند. کمترین میزان هزینه برای گروه ارتباطات در سال 95 مربوط به خانوارهای ساکن در استان‌های آذربایجان شرقی، خراسان رضوی و قم است که به ترتیب 536هزار، 574هزار و 627هزار تومان است که معادل 2درصد هزینه کل آنها می‌شود. هزینه صرف شده از سوی خانوارهای تهرانی بالغ بر یک میلیون و 79 هزار تومان معادل 7/ 1 درصد بودجه سالانه خانوارها بوده است.

رابطه هزینه ارتباطات با درآمد خانوار

بخشی از گزارش بانک مرکزی درباره هزینه خانوار شهری که به رابطه هزینه‌ها و دهک‌های درآمدی شهرنشینان اشاره دارد، نشان می‌دهد 68 درصد خانوار شهرنشین ایرانی که درآمد پولی سالانه آنها بین 5/ 11 تا 44میلیون تومان است به‌طور متوسط 817هزار تومان برای خرید کالا و خدمات ارتباطی صرف می‌کنند. این رقم برای 5/ 6 درصد از خانوار ایرانی که درآمد پولی سالانه آنها از 5.1میلیون تومان فراتر نمی‌رود حدود 314هزار تومان معادل 1/ 6 درصد درآمد آنها است. البته این رقم برای 2/ 0 درصد از خانوارهای با درآمد پولی بالای 168میلیون تومان در سال به 5/ 3میلیون تومان می‌رسد. این نتایج در حالی بوده که گزارش بانک مرکزی حاکی از رابطه مثبت و مستقیم بین هزینه صرف‌شده برای بخش ارتباطات با دهک‌های درآمدی شهرنشینان است. به‌طوری که براساس گزارشی که برمبنای داده‌های سال 95 منتشر شده شهروندان در دهک‌های بالای درآمدی هزینه بیشتری را برای خدمات ارتباطاتی صرف کرده‌اند. رقم صرف شده برای خدمات ارتباطات از سوی خانوارهای دهک دهم درآمدی در سال 1395 حدود یک میلیون و 882هزار تومان و هزینه ارتباطات دهک اول 240هزار تومان است.

اطلاعات به نقل از گزارش بانک مرکزی نشان می‌دهد ارتباطات دیگر به یکی از نیازهای خانوارهای شهرنشین ایرانی تبدیل شده است و خانوارها فارغ از هر میزان سطح رفاهی بخشی از درآمد خود را به بخش ارتباطات اختصاص می‌دهند. در واقع، حضور در فضای مجازی برای کسب‌وکار، آموزش، استفاده از خدمات الکترونیکی، برقراری ارتباط یا حتی تفریح به یک نوع سبک زندگی در بین ایرانی‌ها تبدیل شده و در حال توسعه است. برای نمونه، آمار مرکز ملی فضای مجازی نشان می‌دهد روزانه ایرانی‌ها نزدیک به 2 میلیارد بار مطالب منتشر شده در سرویس پیام رسان تلگرام را بازدید می‌کنند. بر این اساس، اینترنت به بازویی قوی برای تسهیل خدمات‌رسانی و اطلاع‌رسانی در جامعه ایرانی تبدیل شده است. به عبارت دیگر، توسعه اینترنت به ویژه در مناطق محروم کشور می‌تواند فرصتی برای دولت برای کاهش هزینه تامین خدمات باشد.

پس اکنون که وزارت ارتباطات تصمیم به اصلاح تعرفه‌های مخابراتی و اینترنتی گرفته باید در نظر بگیرد هرگونه حذف یارانه یا افزایش قیمت در این حوزه با تحمیل فشار مالی به اقشار ضعیف در دهک‌های درآمدی پایین همراه است. هرچند تاکنون تیم جدید وزارت ارتباطات نتوانسته به جمع بندی نهایی درباره قیمت اینترنت برسد و تنها صحبت از ارائه اینترنت نامحدود یا فروش اینترنت با «مصرف منصفانه» به جای اینترنت «حجمی» است. با این حال انتظار می‌رود رفاه شهروندان به ویژه خانوارهای دهک‌های پایین درآمدی قربانی سیاست‌های دولت برای حمایت از اینترنت داخلی نشود. در واقع، تیم آذری جهرمی صرف‌نظر از مرزبندی اینترنت داخلی خارجی، باید درصدد دستیابی به مدلی باشد که علاوه بر بالا بردن کیفیت اینترنت، بسته‌های متناسب با قدرت خرید افراد کم‌درآمد جامعه ارائه دهد.