وزارت خارجه دوره قاجار

ارتباط ایران با ممالک اروپایی در اوایل سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار، پادشاه را برآن داشت که یک نفر را مسوول اداره امور مربوط به روابط خارجی ایران کند و به این منظور میرزا عبدالوهاب نشاط معتمدالدوله اصفهانی را مامور این کار کرد ولی معتمدالدوله عنوان وزارت نداشت. اوایل سال 1239 قمری (1302 ه.ش) حاج میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی (ایلچی کبیر) از طرف فتحعلی‌شاه به وزارت امور خارجه که آن زمان عنوان وزارت دول خارجه را داشت، منصوب شد. این دیپلمات ایرانی مدتی عهده‌دار سفارت ایران در لندن بود و عهدنامه گلستان را از طرف دولت ایران امضا کرد و برای مبادله آن قرارداد به پایتخت روسیه رفت و پس از آن در سال 1232 (1197 ه.ش) بار دیگر به پطرزبورگ و سپس لندن رفت و تا سال 1235 قمری در لندن اقامت داشت.

وزارت حاج میرزا ابوالحسن‌خان از سال 1239 تا 1250قمری یعنی سال فوت فتحعلی‌شاه دوام یافت و پس از فوت او چون وزیر دول خارجه جانب ظل‌السلطان را گرفت، بعد از سقوط سلطنت 90 روزه ظل‌السلطان و ورود محمدشاه به تهران، وی به حضرت عبدالعظیم پناهنده شد و بست نشست و تا تاریخ قتل قائم‌مقام به امر محمدشاه به آن حالت باقی بود. در این مدت قائم مقام شخصا سرپرستی وزارت دول خارجه را برعهده داشت. وزارت دول خارجه پس از قائم مقام از طرف حاجی میرزا آغاسی اسما به میرزا علی پسر قائم مقام و سپس به حاجی میرزا مسعود انصاری‌گرمرودی آذربایجانی واگذار شد و این شخص یکی از دختران فتحعلی‌شاه را به عقد ازدواج خود درآورد و بار اول تا سال 1245 وزیر امور خارجه بود و بار دوم نیز از 1264 تا 1265 قمری این سمت را داشت. روش برخورد وزرای امور خارجه ایران با سفرا و نمایندگان سیاسی مقیم دربار ایران که در آغاز امر فقط هیات‌های نمایندگی روس و انگلیس بودند، بر حسب خصوصیات اخلاقی و شخصیت وزرای خارجه، مقتضیات زمان و طرز تفکر پادشاه وقت متفاوت بود ولی آنچه به‌طور کلی در این‌باره می‌توان گفت، این است که اکثر وزرای دول خارجه ایران در برابر سفرا و وزرای مختار روس و انگلیس تواضع و نزاکت را تا حد اظهار زبونی و حقارت رعایت می‌کردند و تنها امیرکبیر بود که شخصیت ممتاز و غرور ملی ایرانی را در برابر نمایندگان سیاست خارجی به حد اعلی نشان داد.

علی‌اصغر شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، انتشارات زریاب، 1388.