اوسپنسکی؛ مظهرسازش کلیسا و موزه/ تاتارها چطور خود را جهانی کردند؟

به گزارش خبرنگار مهر، کلیسای جامع اوسپنسکی متعلق به صومعه اوسپنسکی (۱۹-۱۶ میلادی) است. این کلیسا از سال ۱۵۵۶ تا ۱۵۶۰ توسط استادکاری به نام پاستنیک یاکولف ساخته شده و در فضای داخلی آن مجموعه کاملی از فرسک‌های متعلق به قرن شانزده تا اوایل قرن هفده به مساحت بیش از یک هزار متر مربع و مجموعه شمایل محراب متعلق به قرون شانزده و هفده حفظ شده است. فرسک و معماری این مجموعه نمایانگر سبک جدیدی در هنر و فرهنگ و تمدن و ایدئولوژی هنری روس است که توسط حکومت وقت به کار گرفته شده است.

سایت وزارت فرهنگ روسیه گفتگویی از اولین رئیس جمهور تاتارستان و رئیس بنیاد احیای این جمهوری منتشر کرده است که وی در آن با اشاره به ثبت کلیسای جامع اوسپنسکی و صومعه شهر سوایژسک در جمهوری تاتارستان در فهرست میراث جهانی یونسکو، به بررسی سازش و همزیستی مسالمت آمیز موزه و کلیسا پرداخته است.

این مصاحبه که از سوی رایزنی فرهنگی ایران در مسکو به فارسی ترجمه شده است، برای انتشار در اختیار مهر قرار گرفته است.

در این گفتگو، «مینتمر شایمییف» اولین رئیس جمهور تاتارستان و رئیس بنیاد «احیای» تاتارستان، در خصوص سازش و همزیستی مسالمت آمیز موزه و کلیسا توضیحاتی ارائه کرده است. متن کامل این مصاحبه در زیر از نظر مخاطبان می‌گذرد:

* آقای مینتیمر شاراپوویچ، تاتارستان در طول دوره‌ای بسیار کوتاه، برای سومین بار موفق شده منطقه جدیدی را در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برساند؛ لطفا در این باره توضیح دهید.

از سال ۲۰۰۰ میلادی سه نقطه تاریخی در جمهوری تاتارستان به عنوان میراث جهانی شناخته شده و در یونسکو به ثبت رسیده است: سال ۲۰۰۰ کرملین مسکو را به ثبت رساندیم، سال ۲۰۱۴ شهر باستانی بلغار و امسال هم کلیسای جامع اوسپنسکی و صومعه شهر – جزیره سویاژسک را در یونسکو به رسمیت شناختند. همه کشورها با همکاری متخصصان خود در تلاش هستند تا مناطق تاریخی و باستانی خود را در این فهرست وارد کنند. این کار برای اعتبار یک حکومت اهمیت زیادی دارد. ما تبریکات زیادی از سراسر روسیه دریافت کردیم. ما در واقع به خاطر تمامی اصلاحات سیاسی و اقتصادی و معنوی که در جامعه تاتارستان صورت گرفته است، افتخار می‌کنیم.

زمانی که ایده احیای شهر بلغار و شهر – جزیره سویاژسک به ذهن ما خطور کرد، پیشنهاد آن را به دولت فدرال ارسال کردیم و گفتیم که تاتارستان با بودجه فدرال آمادگی انجام این پروژه بزرگ ابعاد را دارد. ولادیمیر ولادیمیرویچ پوتین حمایت قاطع خود را از ما اعلام کرد. به همین خاطر با اطمینان کامل برای برگزاری جشن یک هزار سالگی قازان آماده شدیم و همزمان موضوع بازسازی مسجد قل شریف و احیای کلیسای جامع بلاگووِشِنسکی را آغاز کردیم. بی شک کارهای علمی که در این راستا بین آکادمی علوم تاتارستان و دیگر مناطق روسیه و انستیتوهای مطالعاتی صورت گرفت، نقش مهمی را در پیشبرد هرچه بهتر این هدف ایفا کرد. در نتیجه ما توانستیم کرملین قازان را به فهرست میراث جهانی یونسکو وارد کنیم؛ بدون این حمایت و درک متقابل قطعا کاری از پیش نمی‌رفت.

ایده­ کار همزمان روی اماکن متبرکه اسلامی و ارتدوکس در طول زمان خود را اثبات کرد و ما امروز متقاعد شده ایم که همین مسیر بهترین است. ما در طول زمان با انجام این قبیل کارها، خود نیز دچار تغییر و تحول می­شویم. حتی بنیاد «احیا» که سال ۲۰۱۰ میلادی برای کمک به احیا و توسعه موزه – پارک تاریخی بلغار و موزه دولتی تاریخ و معماری شهر – جزیره سویاژسک تاسیس کردیم، در واقع نوعی احیای میراث تاریخی و معنوی جامعه است. این کار به منزله گفتگوی فرهنگ­ها و تمدن­ها است.

* چه عاملی باعث موفقیت تاتارستان در اجرای این طرح­ها شد؟

ما توانستیم در این مدت کوتاه یک تیم توانمند تشکیل بدهیم: دانشمندان، متخصصین حوزه تاریخ، معماران، مرمت­کاران، مهندسین عمران و مدیران طرح. تجربه خوبی در تعامل با دانشمندان و کارشناسان یونسکو داشتیم. متخصصین ما در داخل می‌دانند که شرایط این سازمان چیست و ما با ارزیابی و نظر آنها توانستیم شرایط را فراهم کنیم. امروز متخصصین ما از تجربه خوبی برخوردارند، زیرا می‌توانند به راحتی در هر نقطه تاریخی مشغول به کار تخصصی شوند.

بنیاد ما امروز از شرایط مالی خوبی برخوردار است که عمدتا از طریق کمک­های مردمی جمع شده است. هرکس به اندازه توان خود از ۱۰۰ روبل تا یک میلیون روبل کمک کرده است؛ بنیاد با دولت و وزارتخانه‌های فرهنگ و دارایی همکاری می‌کند. هر یک کپک از بنیاد ارزش اخلاقی بالایی دارد و ما به آن بها می‌دهیم. یک تیم خوب و حرفه ای و امکانات مادی که بنیاد در اختیار این پروژه می‌گذارد به نتیجه خوب و کار موثر می‌انجامد.

* سال‌های ۲۰۱۱-۲۰۱۰ تاتارستان درخواست خود را برای ثبت جزیره – شهر سویاژسک در میراث جهانی یونسکو ارسال کرد؛ امسال کمیسیون یونسکو کلیسای جامع اوسپنسکی را به ثبت رساند.

بله، آن زمان ما می­‌خواستیم که سویاژسک به ثبت برسد، اما در جریان تحقیقات روی جزیره و معابدی که در این محدوده قرار دارند، به این نتیجه رسیدیم که در نتیجه احداث مخزن آب در سال‌های ۵۰ قرن گذشته، این منطقه دستخوش تغییرات غیرقابل برگشت شده است؛ با این حال کلیسای اوسپنسکی یکی از نادرترین و منحصربه‌فردترین فرسک‌های (نقاشی روی کاشی) متعلق به اواسط قرن شانزده را داراست.

ما ضمن گفتگو و رایزنی با متخصصین توافق کردیم که روی این مساله متمرکز شویم. ویژگی قابل توجه این فرسک­ها در تصاویر نادر آنها است که عمدتا با موضوع کریستوفر مقدس [۱] است که در پایان عمر سرش را به خاطر پایبندی به پادشاهان بت‌پرست از دست می­‌دهد. در تصاویر سر کریستوفر را به شکل کله اسب ترسیم کرده‌­اند، در حالی که در معابد اروپای غربی، به جای سر او، کله سگ می­‌کشیدند. علاوه بر این، این فرسک­ها تنها تصاویر حفظ شده از آن دوران به شمار می­روند. در کلیساهای روسیه، بیشتر تصاویر کریستوفر از بین رفته­‌اند.

کلیسای جامع اوسپنسکی که سال­های ۱۵۶۰-۱۵۵۵ توسط استادکاران اهل منطقه پسکوف زیر نظر معمار پاستنیک یاکوولف (طراح معبد واسیلی بلاژناوا در مسکو) ساخته شده است نیز از نظر معماری ارزش بالایی دارد. کارشناسان اعتراف کردند که این کلیسا با مجموعه صومعه‌­های آن را نیز باید در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رساند.

* آیا بعد از ثبت صومعه اوسپنسکی، برنامه­‌هایی برای آن دارید؟ آیا این صومعه تحت نظر کلیسای ارتدوکس روسیه باقی خواهد ماند؟

این موضوع در دست بررسی است. من شخصاً در چند منطقه کشور شاهد اختلاف نظرهای مشابه بوده‌­ام. معمولا نهادهای دینی و دولتی به صورت یکجانبه این موضوع را بررسی می‌­کنند و به نوعی با عدم تفاهم روبرو می­‌شوند.

من فکر می­کنم که ما می­توانیم به درک متقابل دست پیدا کنیم. وقتی کار خوبی انجام می‌­شود، ما باید منافع اسقفی و بخش فرهنگ را در نظر بگیریم. باید کاری کنیم که گردشگران نیز از آن بهره ببرند. جناب فئوفان اسقف قازان و تاتارستان نیز در این پروسه حضور فعال داشته است. من فکر می­‌کنم که کلیسای جامع اوسپنسکی و صومعه در تملک اسقفی باقی بمانند. ما با وزارت فرهنگ جمهوری و اسقفی نیز به این نتیجه رسیده‌­ایم که مراسم دینی در کلیسا در روزهای جشن ادامه داشته باشد و در طبقه پایینی که کلیسای نیکولسکی نام دارد، یک مجموعه موزه تشکیل دهیم؛ باید نگاه سازنده به این قضیه داشته باشیم.

* آیا جمهوری برنامه­‌ای برای طرح نقاط جدید جهت ثبت در میراث فرهنگی دارد؟

من ترجیح می­‌دهم درباره آرزوهای خودم صحبت کنم. در حال حاضر ذهن من مشغول میراث معنوی است. روسیه یک کشور منحصربه‌فرد فدراتیو با اقوام و ادیان متعدد است که اقوام بسیاری از آن با سنت­ها و آداب و رسوم خود زندگی می‌­کنند. من دوست دارم که این اقوام نیز به میراث جهانی بپیوندند. دنیا حق دارد درباره برنامه‌­های قومی از قبیل جشن ساباتوی تاتارها یا جشنواره کاروان فولکلور که در تاتارستان برگزار می­‌شود یا حتی آوازی را که مردم روس به شیوه­ای خاص با تلفظ حلقی اجرا می­‌کنند، جهانی کنند. این ارزش­ها تکرارشدنی نیستند و غنای روسیه به شمار می‌­روند. اما به دلیل عدم تایید کنوانسیون جهانی حفاظت از میراث فرهنگی غیرمادی در روسیه، ما نمی­‌توانیم درخواستی به یونسکو ارایه دهیم؛ در صورتی که روسیه به این کنوانسیون ملحق شود، قطعا می­‌توانیم ساباتوی و دیگر سنت­‌های قومی را نیز مطرح کنیم.

................

[۱] یکی از قدیسان در دین مسیحیت است. او مردی بوده که نیروی جسمی بسیار بالایی داشته ولی آن را تنها در دست نیرومندترین کسان می‌نهاد. او نخست در خدمت پادشاه خود بود، سپس فهمید که پادشاهش از ابلیس می‌ترسد، پس تصمیم گرفت به خدمت ابلیس یا شهریار تاریکی برود. یک روز دریافت که ابلیس از ۲ تکه چوب که به گونه صلیب بر هم گذاشته شده می‌ترسد، پس تصمیم گرفت به خدمت مسیح درآید.