جنبش تنباکو: سرآغاز اتحاد علما و بازرگانان

هیجانی که علیه امتیاز تنباکو پدید آمد، از یکسو تکرار نقش سنتی علما در مخالفت با دولت و از سوی دیگر پیش درآمد انقلاب مشروطه بود. پیش‌تر در فرصت‌های متعدد علما برای دفاع از منافع ملی علیه دولت اقدام می‌کردند. در ضمن در هر مورد مظهر خواسته‌ها یا شکایات اشخاص یا گروه‌های گوناگون بودند ولی در امتیاز تنباکو به راستی تمام ملت به رهبری آنها متحد شده بودند. آن جریان تنها یک اعتراض علیه یک اقدام مخصوص به حکومت نبود. برای آنکه هرچند کانون آن مساله انحصار تنباکو بود، در اصل مقابله‌ای بود میان مردم و دولت که در آن رهبری علما اراده و مفهوم تازه‌ای را از رهبری نشان داد. اگر پیش از هیجان تنباکو کشمکش علما با دولت یکی از موضوعات تکراری تاریخ قاجار بوده است، از آن پس تا زمان اعطای مشروطیت این کشمکش ادامه داشت.

پس از سه ربع قرن مساله به نقطه‌ای از وخامت رسید که پیروزی یکی از دو طرف ناگزیر می‌نمود و عزم علما با بی‌رحمی دولت برابری می‌کرد. گذشته از این، این هیجان در زمینه‌ای از درگیری روزافزون بیگانه در ایران به وقوع پیوست و همین امر خاصه به علاقه به بقای واقعی ایران جنبه فوریت و ضرورت بخشید. بنابراین نقش سنتی دوگانه علما (مخالفت با دولت و مقاومت در برابر رخنه تدریجی بیگانه) به شدیدترین وجه متجلی شد و این نقش دوگانه را علما به جنبش انقلاب مشروطیت سپردند. انحصار تنباکو یکی از امتیازاتی بود که در آغاز آخرین دهه قرن نوزدهم به منافع اقتصادی بیگانه اعطا شد. مذاکرات مقدماتی در اثنای سومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا به سال 1889 در لندن انجام شد و در بهار سال 1891 نمایندگان کمپانی انگلیسی گیرنده انحصار به ایران آمدند. کلیه حقوق فروش و توزیع تنباکو در ایران و صدور محصول تنباکوی ایران به شرکت سلطنتی تنباکو واگذار شده بود.

به این شرط که سالانه 15 هزار لیره به حکومت ایران بپردازد. به علاوه تنظیم آیین‌نامه محصول سالانه حق ویژه شرکت بود. خواه جزئیات شرایط این امتیاز را مردم به درستی فهمیده بودند یا نه، به محض اینکه نمایندگان انحصار فعالیت خود را آغاز کردند، نارضایتی عمومی آغاز شد. باید گفت که بی‌اختیاری و خلوصی که در خشم مردم بود تا حد زیادی هیجان عمومی را به‌گونه‌ای موفقیت‌آمیز و با عزم جزم رهبری کردند. به‌عنوان مثال، در جنگ دوم ایران و روس عباس‌میرزا، به عمد و به‌طور حساب شده از قدرت روحانیان استفاده کرد تا آنجا که هیجان عمومی دیگر نیازی به تحریک نداشت. در انحصار تنباکو اساس هیجان نارضایی همه‌جانبه بود نه دسیسه دربار. فوریه می‌گوید نخستین آشوب‌ها در 22 مه 1891 در پایتخت درگرفت و اندکی بعد دامنه هیجان به شهرهای بزرگ ایالات گسترش یافت. مالیات زیاد و سایر اشکال اخاذی به منافع بازرگانی زیان می‌رساند. بست نشستن در مساجد و منازل علما آخرین پناهگاه در برابر ستم دولت بود و بسته شدن بازار و به‌دنبال آن فلج شدن موقت زندگانی شهری دستاویز قدرتمندی برای اعمال فشار به دست علما داد. بنابراین در ساختمان جامعه قاجار به‌طور ضمنی دلیل کافی برای اتحاد میان علما و بازرگانان وجود داشت و این ائتلاف از زمان هیجانی که علیه انحصار تنباکو درگرفت قطعی‌تر و موثرتر شد و زمینه انقلاب مشروطه را پدید آورد.

منبع: الگار، حامد، دین و دولت در ایران (نقش علما در دوره قاجار)، ترجمه ابوالقاسم سری، انتشارات توس، 1369.