ترجیح شادمان بر جلال/ هفتاد سال پس از انتشار «تسخیر تمدن فرنگی»

به گزارش خبرنگار مهر، متن پیش رو یادداشتی است از حجت الاسلام رسول جعفریان که در کانال تلگرامی وی منتشر شده است؛

«تسخیر تمدن فرنگی» از سید فخرالدین شادمان اثری است کم مانند که می شد پایه و مبنای تحول در میان ما باشد. عقل و عدل در آن موج می زند. عبارات تند و وحشی نیست. قصد نابود کردن ایران یا دیگران را ندارد. واقع گراست. معتدل و حقیقتا واقع بین است.

به گزارش خبرنگار مهر، حجت الاسلام والمسلمین دکتر رسول جعفریان، استاد دانشگاه تهران در یادداشتی در کانال شخصی خود نوشت: امسال هفتادمین سال انتشار کتاب ۱۲۰ صفحه ای «تسخیر تمدن فرنگی» از سید فخرالدین شادمان است که در ۱۳۲۶ منتشر شد. اثری است کم مانند که می شد پایه و مبنای تحول در میان ما باشد. عقل و عدل در آن موج می زند. عبارات تند و وحشی نیست. قصد نابود کردن ایران یا دیگران را ندارد. واقع گراست. معتدل و حقیقتا واقع بین است. مع الاسف این کتاب تنها  یک بار  پس از آن در ۱۳۸۲ منتشر شد و ما طی سالها به کلی از طرح آن غفلت کردیم.

به نظرم ـ که البته نیازمند بررسیهای بیشتر است ـ اگر ما به جای عربزدگی جلال، کتاب تسخیر تمدن فرنگی را مبنا قرار داده بودیم، هم به اهداف خوب جلال در مذمت سطحی نگری و عوام زدگی غربی مآبی می رسیدیم، هم از عواقب بد آن که دیواری عظیم برای ما دور غرب و تمدن آن می کشید، دور می شدیم. .. و اما شادمان هم ضد فرنگی است هم هوادار عقل و پیشرفت و تسخیر تمدن فرنگی. هم منتقد وضع داخل روشنفکر مآبی و فکلی گری است، هم مدافع زبان و ادب و شعر غنی فارسی. شادمان مهم ترین مساله را توجه به فارسی و تقویت او برای داشتن یک پشتوانه زبانی غنی در مواجه به تمدن غربی می داند. او از مستفرنگ ها متنفر است، اما این به معنای دور شدن او از واقعیت پیشرفت در غرب نیست. از این که کسی فکر کند غربی ها باید ما را نجات دهند متنفر است، اما از ساده لوحی بسیاری از کسانی که بر اشتباهات خود پای می فشرند متنفر است. انتخاب عبارات از این کتابچه سخت است، چون همه اش خواندنی است:

ـ  «برای مسخر کردن این تمدن عظیم عجیب، تمام قوای ملت ایران و هزاران ایرانی تمدن شناس خرده بین لازم است. باید اعتراف کنیم که امروز مرد مبارز این میدان نداریم، و چاره آن است که او را بپروریم، و یگانه طریقه تربیت چنین شخصی، آن است که فرنگ و فرنگی را به وی هرچه خوبتر بشناسانیم، اما پیش از آن که این دو را به او نشان بدهیم، باید چشم و گوش و دلش را از ایران و و زبان ایران و مهر ایران و از هر آن چیزی که در تاریخ دو هزار و پانصد ساله ما به این ملت پاینده ایران  وابستگی داشته است، چنان که شاید و باید پر کنیم.»

ـ «تسخیر تمدن فرنگی و پیشرفت معنوی که فکر درست و خاطر فارغ از شکّ و وسوسه می خواهد امکان پذیر نخواهد بود، مگر آن که ما راست را از دروغ و دوست را از دشمن بشناسیم، و به پشتیبانی تاریخ بیست و پنج قرن زندگی ملی که تا امروز هیچ چیزی و هیچ کس نتوانسته است رشته آن را از هم بگسلد، به جانب مقصود برویم.»

ـ «به حکم عقل، و به موجب سوابق تاریخ ملل عالم از یونانی و رومی قدیم تا روسی و ژاپونی امروز، هیچ ملتی بی زبان دقیق کامل ترقی پایدار نکرده» است[span dir='LTR'].

ـ «تمدن فرنگی را می توان به سپاهی تشبیه کرد مرکب از صد میلیون سرباز. هر کتاب معتبر فرنگی که به ایران بیاوریم و هر ترجمه درستی که بدست ایرانی بدهیم و هر طرح و نقشه کارخانه و عمارت و ماشین و هر قالب و نمونه مجسمه و هر سواد و عکس پرده نقاشی مهم و هر گیاهی و لباسی و سلاحی و هر چیز معرفت آموزی از هر جا و هر وقت که در ایران جمع کنیم، و شرح و تفسیرش را به فارسی بی غلط بنویسیم، به آن می ماند که یکی از سربازان این سپاه عیم را اسیر و خدمتگزار خود کرده باشیم.»

ـ «ما اینیم که هستیم. دیروز زردشتی بودیم و امروز مسلمانیم، هم فتح دیده ایم و هم شکست، با یونان و روم و عرب و ترک و تاتار و روس و انگلیس جنگیده ایم، و هنوز زنده ایم، روزی قوم یهود  را از اسیری آزاد کردیم و روزی دیگر تخت و تاج هند را به پادشاه مغلوب هند بخشیده ایم. هم اسیری والرین امپراطور روم جزء تاریخ ماست، و هم درماندگی و بیچارگی و بدبختی شاه سلطان حسین. هم یزدگرد کوچک از ماست، و هم شاه عباس بزرگ. هم فردوسی ایرانی است و هم هوشنگ هناوید، هم ارباب رستم کرمانی هم وطن ماست، و هم شیخ عبدالرسول قائنی، هم صفات خوب داریم و هم بد. تیزهوشیم، کاهلیم، بذله گوییم، زود آشناییم، بی قید و بی کینه ایم، تملق دوست و ظاهر پرستیم، به کلیات بیش از جزئیات و به لفظ بیش از معنا دل می دهیم. گاه یونان دوست و گاهی عرب پرستیم. یک روز مدح شاه و وزیر و معشوق و معشوقه ترک شعر می گوییم، و روز دیگر فرنگی را به دوستی اختیار می کنیم، و بچّه وار، راه پیشرفت خود را از او می پرسیم....»

ـ «تسخیر تمدن فرنگی عقل می خواهد و تدبیر، و علی الخصوص اراده قوی و عزم راسخ و در میدن این جنگ از غوغای یک مشت سرگردان بی رای آشفته فکر غیر از شکست و ضرر چیزی حاصل نخواهد شد.»

ـ «فکلی و مبلغ، یعنی آخوند فرنگی [کنایه از روشنفکران غربزده] بیش از هر کس فکر ما را آشفته کرده اند. اکثر عقاید سخیف راجع به بدی الفبای فارسی و مخالفت اسلام با ترقی از این دو ظهور کرده و در افواه افتاده است.... آخوند فرنگی دشمن علم و مروج خرافات فرنگی است و گرنه از میان چندین هزار هزار کتاب فرنگی، ترجمه افسانه های جهودان را برای ما به ارمغان نمی آورد.»

ـ  «تمدن یعنی کوشش در افزودن کیفیت این عرم زودگذر نه کاستن از آن»

ـ «چه عیبی هست در آن که ایرانی هم نوشته علما و فضلای فرنگی را بخواند و هم از شعر انوری و نظامی لذت ببرد.»

ـ «بیدار و آگاه باشید تا حق شما را ضایع نکنند و میراث گرانبهای شما را بر باد ندهند.»

ـ  «آشنایی ما با انواع تمدن فرنگی و اقتباس از هر نوعش کاری بی سابقه نیست.»

ـ «آنکه می خواهد تمدن فرنگی را برای ایران مسخر کند و رهبر قوم خود شود لااقل باید بداند که ایران سه چهار هزار خانه بد ساخت و خوش ساخت شمال طهران و ملت ایران مرکب از چهل پنجاه هزار تاجر خرج تراش گریز پا و شیخ و فقیه دین فروش وظیفه خوار و وکیل و وزیر عشرت طلب فقیر گداز نیست.»

ـ  «فایده آشنایی به تمدن فرنگی آنست که طریق کار او را بیاموزیم و مطابق آن عمل کنیم نه آن که به تقلید او بپردازیم و به جای زبان و تاریخ خود، زبان و تاریخ او را یاد بگیریم.»

ـ «آن که مدعی اصلاح امور ایران و ترویج تمدن فرنگی است باید هوش و حافظه و قوه تشخیص و مقایسه و ذوق و فهم و دانش و ادراک بیش از فرد عادی داشته و به تأییدات الهی مؤید باشد.»

ـ «من از تعصب گریزانم و با کسی که دشمن فارسی و خصم ایران و مانع راه تسخیر تمدن فرنگی باشد، نزاعی و جدالی ندارم.»

ـ «اگر روزی از میان این ملت بزرگ دانشمندی، فرزانه ای، داهیه ای برخیزد و به دلیل و برهان بر اکثر فضلای این مملکت ثابت کند که تغییر خط و لغت و محو آثار تمدن اسلامی و هر نوع تغییر دیگری به مصلحت ایران و شرط لازم پیشرفت و تسخیر تمدن فرنگی است، اول کسی که با او بیعت کند من باشم.»

ـ «بیایید تا در آستانه عظمت معنوی ایران و زبان ایران اعتراف کنیم که ما نیز خود گناهکاریم چرا که از تمدن ایرانی و از فارسی غافلیم و از تمدن فرنگی به دیدن سایه ای در ظاهر قانعیم.»

ـ یکی بی خبر از فرنگ و فرنگی، پیوسته از این دو حرف می زند، و دیگری رشوه کافر و مال مسلمان می خورد و در عین نامسلمانی از مسلمانی سخن می گوید. هر دو بدند و بدکار و مستحق دشنام و مذمت، و لیکن باید به یاد داشت که ... امروز بزرگترین دشمن ایران که بیگانه نباشد، همان فکلی است.»

ـ «یکی از موجبات پیشرفت تمدن فرنگی شک است، فضلای فرنگی در حرکت خورشید و سکون زمین شک کردند و به حرکت این و سکون آن پی بردند، در بسیط بودن آب شک کردند و مرکب بودنش ثابت شد. در عقاید و آرای افلاطون و ارسطو شک کردن و بر وسعت دامنه علم و فلسفه افزودند. در حق حکمرانی مطلق پادشاه شک کردند و او را نه خدا و سایه خدا شمردند و حکومت نزدیک به عدل و کم نقص دمکراسی را به میان آوردند، و هموطنان من در گفته های باطل و نوشته های بچگانه فکلی شک نکردند، لاجرم در دستش اسیر ماندند.»