چالش‌ها و ویژگی‌های دوران فتحعلی‌شاه

تاریخ نیمه اول قرن سیزدهم هجری (مقارن با نیمه اول قرن نوزدهم میلادی) از چند جهت، بخشی از مهم‌ترین قسمت‌های تاریخ ایران است؛ زیرا در این پنجاه سال وقایع و حوادثی بزرگ در اروپا روی داد که اثرات آن از حدود اروپا خارج شد و در سایر نقاط عالم وارد شد و ایران نیز به نوبه خود از اثرات آن حوادث مهم مانند انقلاب کبیر فرانسه و جهانداری ناپلئون کبیر و لشکرکشی‌ها و فتوحات او بی‌نصیب نماند.

سیاست خارجی ناپلئون اول و عشق او به غلبه بر انگلستان خواه ناخواه دربار فرانسه و ایران را به هم نزدیک کرد و نزدیکی این دو انگلستان را به عرصه کشمکش سیاسی در ایران آسیای غربی کشاند. از طرف دیگر شدیدترین و طولانی‌ترین محاربات خارجی ایران بین این کشور و کشور استعمارطلب روسیه تزاری در این عصر آغاز شد. مساله همداستانی انگلستان و روسیه در مقابل فتوحات ناپلئون، دولت انگلستان را به مداخله و میانجیگری در محاربات ایران و روسیه مجبور کرد و از آن میان زیان‌های جبران‌ناپذیری به کشور ما وارد شد. مساله جنگ‌های ایران و روسیه و توجه شدید دربارهای فرانسه و انگلستان به ایران و رقابت شدید این دو با یکدیگر برای جلب موافقت شاه و درباریان قاجار، وضعیت سیاسی مبهم و غیرقابل تفکیکی در ایران ایجاد کرد که دربار ایران را از هر جهت به ارتکاب خبط‌های مهم سیاسی واداشت و او را از اتخاذ یک مشی ثابت و رویه روشن و متینی که هدف آن اصلاح کشور باشد بازداشت.

بعضی از درباریان قاجار که تازه با این قبیل مسائل خارجی روبه‌رو شده بودند، با نخوت و غرور در برابر دیپلماسی ماهرانه انگلستان و وعده‌های پوچ ناپلئون کبیر که نقشه حمله به هندوستان را از راه ایران طرح کرده بود، همه وقت سیاست مثبت و روی موافق نشان دادند و بر اثر بی‌اطلاعی ایشان از سیاست خارجی دول ذی‌نفع و نیات و مقاصد آنان، منافع کشور را از دست دادند و زمانی به خبط سیاسی خود پی بردند که دول فرانسه و انگلستان با آن‌همه ابراز همدردی با ایران در موقعی بسیار باریک و سخت از دوست و متحد خود ایران فاصله گرفتند و او را در برابر تهاجمات روسیه تزاری تنها گذاشتند.

در داخل ایران برای استحکام دولتی که اساس آن را آقامحمدخان با جنگ و ستیز برقرار کرده بود، شاه و درباریان به درگیری‌هایی با مدعیان سلطنت پرداختند و در همان بدو ورود فتحعلی‌شاه برخی از سران سپاه آقا محمدخان و بنی‌عمام و خویشاوندان او به مخالفت با شاه جدید برخاستند و شاید اگر جنگ ایران و روس آغاز نشده بود تا بر اثر مواجهه با خطر بزرگ خارجی حس همدردی و میهن‌دوستی ایرانیان بیدار شود، استقرار سلطنت فتحعلی‌شاه امکان‌پذیر نمی‌شد. چنان‌که در پایان سلطنت وی، همین که محاربات ایران و روسیه به عقد معاهدات شوم زیان‌آوری پایان یافت، گردنکشان و سردارانی که در جبهه جنگ بودند سلاح از دست ندادند و مجددا طغیان‌هایی علیه فتحعلی‌شاه در ایران بروز کرد و به نیروی کوشش و پایداری عباس میرزا فرزند او خاموش شد.

منبع: علی‌اصغر شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، انتشارات بهزاد، 1387.