حـل معمـا !

کتاب اسناد مرتبط با کودتای ٢٨ مرداد از سوی وزارت خارجه آمریكا به تازگی منتشر شده است؛ همان کتابی که انتشارش در دوران وزارت جان کری بر این وزارتخانه، مجوز دریافت نکرده بود. این کتاب دربرگیرنده ٣٧٥ فقره سند مرتبط با وقایع سال‌های ١٩٥١ تا ١٩٥٤ است؛ سال‌هایی که کودتای ٢٨ مرداد و سرنگونی دولت محمد مصدق در آن رخ داده است. انتشار این کتاب، تصمیم کنگره در سال ١٩٩٢ بوده که وزارت خارجه آمریكا را موظف کرد تاریخ دیپلماسی ایالات‌متحده را به‌طور «جامع، دقیق و قابل اعتماد» چاپ کند. این تصمیم به دنبال آن گرفته شد که وزارت امور خارجه آمریكا در سال ۱۹۸۹ میلادی، کتاب اسناد مربوط به روابط ایران و دولت دوایت آیزنهاور را منتشر کرد که اسناد کودتا در آن گنجانده نشد. آن اقدام بحث‌برانگیز موجب اعتراضات بسیاری شد که کنگره، دستگاه دیپلماسی این کشور را موظف کرد تا تاریخ دیپلماسی آمریكا را چاپ کند.

مردادماه سال ٩٢ سازمان سیا، اسنادی را از طبقه‌بندی «سری» خارج کرد که نشان می‌داد ایالات‌متحده آمریكا، رهبری عملیات کودتای ٢٨ مرداد را برعهده داشت. آن اسناد به‌عنوان مقدمه‌ای از اسناد ٢٠٠صفحه‌ای منتشر شد و بیانگر آن بود که آمریكا پس از تلاش‌های ناکام لندن برای سرنگونی دولت ملی مصدق، به درخواست انگلیس وارد میدان می‌شود و رهبری عملیاتی کودتای ٢٨ مرداد را برعهده می‌گیرد. بنا به این اسناد آمریكا قصد داشته با شکلی قانونی یا شبه‌قانونی دولت مصدق را با یک دولت طرفدار غرب به نخست‌وزیری زاهدی عوض کند. اسناد تازه منتشر شده نشان می‌دهد آمریكا مستقیما در سرنگونی دولت منتخب محمد مصدق و حمایت از دولت زاهدی ایفای نقش کرده است. براساس این اسناد، واشنگتن برای سرنگون‌کردن دولت مصدق برنامه‌ریزی داشته و کودتا را مستقیما مدیریت کرده است.

براساس آنچه در تارنمای اداره اسناد امنیت ملی وابسته به دانشگاه جورج واشنگتن آمریكا نوشته شده است، این اسناد شامل سوابق مربوط به تشریح برنامه‌ریزی و اجرای عملیات سری در ایران می‌شود. انتشار این اسناد اوج دهه‌ها مناظرات داخلی و جنجال‌های عمومی پس از انتشار یك مجموعه رسمی قبلی بود كه همه سرنخ‌های مربوط به دخالت‌های سرویس‌های اطلاعاتی ایالات‌متحده و بریتانیا در مورد سرنگونی دكتر محمد مصدق، نخست‌وزیر آن زمان ایران را حذف كرده‌ بود. این جلد از اسناد بخشی از سری اسناد تاریخی اداره روابط خارجی وزارت امور خارجه ایالات‌متحده است. برای دهه‌ها نه دولت ایالات‌متحده و نه دولت بریتانیا نقش خود را در سرنگونی مصدق به رسمیت نمی‌شناختند، هرچند یك گزارش جزءبه‌جزء در سال ١٩٥٤ در «ساندی‌ایونینگ‌پست» به چاپ رسیده بود و از آن زمان تاكنون كهنه‌كارهای سیا و ام‌آی٦ شركت‌كننده در این كودتا خاطرات خود را كه گزارش‌هایی جزء‌به‌جزء در مورد فعالیت‌هایشان به دست می‌دهد، منتشر كرده‌اند.

كتاب «ضدكودتا» نوشته كرمیت روزولت به‌عنوان یك گزارش خوب شناخته شده و بیش از هر كتاب دیگری به‌خاطر گزارش‌های انتخابی وقایع، بسیار جنجال‌برانگیز بوده است. در سال ٢٠٠٠ نیویورك‌تایمز یك مجموعه ٢٠٠صفحه‌ای در مورد این عملیات چاپ كرد. این كتاب براساس اسناد داخلی طبقه‌بندی‌شده و محرمانه سیا نوشته شده است. در مقدمه این جلد از انتشارات وزارت خارجه که اسناد کودتای ٢٨ مرداد را در بر می‌گیرد، آمده است: این اسناد براستفاده از عملیات سری از سوی دولت‌های ترومن و آیزنهاور و سیاست‌های آنها درباره ایران تمرکز دارد که در نهایت منجر به سرنگونی دولت محمد مصدق شد. علاوه‌برآن، این اسناد دخالت سازمان‌های جاسوسی و اطلاعاتی آمریكا در ایجاد چنین سیاست‌هایی را نشان می‌دهد. این مجموعه همچنین دربرگیرنده صدها سند درباره مکاتبات میان سفارت آمریكا در تهران، وزارت خارجه آمریكا و سازمان سیا است.

این اسناد در قالب ٤ محور کلی «تلاش‌های ایالات‌متحده برای فهمیدن مصدق، فوریه ١٩٥١»، «بحران سیاسی جولای ١٩٥٢ ایران و تبعاتش»، «برنامه‌ریزی و اجرای عملیات آژاکس در اوت ١٩٥٣» و «روزهای پس از عملیات آژاکس از سپتامبر ١٩٥٣ تا دسامبر ١٩٥٤» منتشر شده است. در یکی از اسناد منتشرشده به تاریخ نوزدهم آگوست ١٩٥٣، درخواست کمک 5 میلیون‌دلاری آمریكا به دولت زاهدی از سوی رابط سازمان سیا وجود دارد که نشان می‌دهد آمریكا علاوه بر نقش مستشاری در انجام کودتا، نقش مستقیمی نیز در پشتیبانی مالی کودتاچیان علیه دولت مصدق داشته است. مالکوم بایرن، رئیس آرشیو امنیت ملی، در پروژه روابط ایران و آمریكا درباره انتشار این اسناد پس از یک دوره طولانی گفت: این مجموعه منبعی مهم برای کسانی می‌تواند باشد که علاقه‌مند به روابط پرتنش بین دو کشور هستند. اما این واقعیت که خارج‌شدن آنها از طبقه‌بندی اسناد محرمانه و انتشارشان بیش از شش دهه طول کشیده است، باعث ناراحتی اذهان آنها خواهد شد.

ترجمه: شهرام زرندار